Krzysztof Iszkowski: Czy są wartości ważniejsze od prawa?

Wszystko zaczęło się od wywiadu udzielonego internetowej telewizji Deutsche Welle. Mateusz Morawiecki nie był do niego dobrze przygotowany: mylnie założył, że rozmawiać będzie z Niemcem i po niemiecku. Trafił tymczasem na weterana brytyjskiego dziennikarstwa Tima Sebastiana, który z anglosaską bezwzględnością zasypał go cytatami z wypowiedzi partyjnych kolegów. Obrona szefa MSZ, według którego Donald Tusk jest „ikoną zła i głupoty" oraz ministra sprawiedliwości porównującego Unię Europejską do nazistów przerosła możliwości wicepremiera. Również odpowiedzi na krytycyzm ze strony Komisji Europejskiej, Reporterów bez Granic, ONZ-owskiego Komitetu ds. Praw Człowieka oraz papieża Franciszka nie były szczególnie przekonujące. Zawczasu przygotowane przez Morawieckiego porównania do sytuacji w Niemczech – i wypowiadane po niemiecku sformułowania – trafiały w próżnię.

Po przeszło 20 minutach nierównej walki Sebastian zadał decydujący cios: zacytował Kornela Morawieckiego, który na pierwszym posiedzeniu Sejmu obecnej kadencji powiedział, że dobro narodu ważniejsze jest od prawa. Synowska lojalność wzięła górę nad profesjonalizmem (stabilność otoczenia prawnego jest jednym z głównych czynników przyciągających inwestorów, za które to przyciąganie młody Morawiecki jest w rządzie odpowiedzialny) – i europejska publiczność usłyszała kolejny przykład z niemieckiej historii. Tym razem taki, że trzymanie się litery prawa cechuje nazistów, a nie porządnych ludzi.

Na spacerniaku większego więzienia

Trafność użytego przez wicepremiera Morawieckiego przykładu podważył już w „Rzeczpospolitej" Paweł Łepkowski: III Rzesza była państwem bezprawia, w którym władza sądownicza przerażająco szybko została podporządkowana rządzącej partii i narodowosocjalistycznej ideologii.

Nie przeszkadza to jednak Tomaszowi Krawczykowi bronić Morawieckiego na poziomie meta. Wicepremier powiedział w wywiadzie, że prawny pozytywizm „has to end" (dosłownie „musi się skończyć", co litościwi tłumacze Deutsche Welle przełożyli jako „ma swoje granice") – a Krawczyk rozwija tę myśl, podkreślając, że „problemem klasycznego pozytywizmu jest brak jego osadzenia zarówno w etyce, jak i moralności". Stwierdzenie to nie wydaje się kontrowersyjne, a szereg klasycznych tekstów zachodniej kultury – na czele z „Antygoną" – posłużyć może jako jego ilustracja. Sprawa nie jest jednak tak prosta. Gdy weźmiemy w nawias własne religijne i quasi-religijne przekonania, okaże się bowiem, że również etyka i moralność mają charakter umowny, czyli używając terminologii z zakresu teorii prawa – pozytywny.

Jak obrazowo wyjaśnia w znakomitej książce „Sapiens. Krótka historia ludzkości" Yuval Noah Harari, „Wierzymy w konkretny porządek nie dlatego, że jest obiektywnie prawdziwy, lecz dlatego, że wiara weń pozwala nam efektywnie współpracować i stworzyć lepsze społeczeństwo. (...) Z wyobrażonego porządku nie da się uciec. Kiedy przebijamy mur więzienia i biegniemy w stronę wolności [tzn. demaskujemy umowny charakter danej instytucji, zjawiska, wartości], znajdujemy się w rzeczywistości na spacerniaku większego więzienia".

Jeśli wszystkie zjawiska i wartości wskazywane przez Krawczyka i Morawieckiego jako potencjalnie nadrzędne w stosunku do prawa – naród, sprawiedliwość, bezpieczeństwo czy solidarność – są produktem społecznej konwencji, to teza o ich nadrzędności upada.

Zamiast bezpiecznej ontologicznej hierarchii, w której ludzie mogą co najwyżej przekładać na język codziennych regulaminów odwieczne powszechniki, pojawia się system zaplątanych zależności, w którym prawo, moralność i międzyludzkie poczucie wspólnoty nawzajem się kształtują.

Izolacja obecnego rządu – wyrażona między innymi użytą przez Deutsche Welle jako tytuł wywiadu wypowiedzią Mateusza Morawieckiego, że „UE zupełnie nie zrozumiała sytuacji" – ma swoje głębokie korzenie w tym, że jego członkowie widzą świat zupełnie inaczej. Podobnie jak islamscy fundamentaliści i apokaliptyczni ewangelicy w USA nie dopuszczają myśli, że Bóg – a wraz z nim wszystkie prawa naturalne – może istnieć wyłącznie w ich własnej duszy.

Wspólnota ponad tożsamościami

Siła liberalnej demokracji wynika między innymi z jej odporności na światopoglądowe rozbieżności. Ani wspólna wiara, ani nawet świadomość względności własnych przekonań nie są konieczne, by ustalić z innymi ludźmi efektywne zasady współpracy. Dowodem jest sukces amerykańskiej federacji, a także powojennej Europy: włoscy katolicy, niemieccy ordoliberałowie i francuscy nacjonaliści wierzyli w różne rzeczy, ale i tak stworzyli solidne fundamenty dla wspólnoty gospodarczej i unii walutowej. Również w III Rzeczpospolitej próbowano pogodzić światopoglądy katolicki z oświeceniowym, czego produktem jest konstytucyjny kompromis w sprawie Invocatio Dei, zaproponowany przez Tadeusza Mazowieckiego („Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł"). Aksjologiczny i ontologiczny indyferentyzm ma jednak istotną konsekwencję: skoro podstawy są słabe i umowne, to zbudowane na nich pozytywne prawo musi być spójne i konsekwentnie stosowane. To właśnie miał na myśli Frans Timmermans podczas monachijskiej konfrontacji z ministrem Waszczykowskim: posiadanie Trybunału Konstytucyjnego nie jest warunkiem członkostwa w UE, ale skoro sami Polacy zdecydowali go sobie stworzyć, to unijni partnerzy oczekują, że będą go traktować poważnie.

W wywiadzie dla Deutsche Welle wicepremier Morawiecki starał się bronić „dobrej zmiany", wskazując na brak dekomunizacji (co zasadniczo odróżnia jego zdaniem Polskę od byłej NRD i Czechosłowacji) oraz szereg niesprawiedliwości ostatniego ćwierćwiecza – często dokonywanych pod osłoną prawa. Nie przekonał swojego rozmówcy, tak samo jak cały obóz rządzący nie jest w stanie przekonać do swoich działań tych obywateli, którzy głosowali na partie znajdujące się obecnie w opozycji (inaczej niż za rządów PO, pierwszy rok rządów PiS nie przyniósł wzrostu popularności w stosunku do wyborczego wyniku). Przyczyną niepowodzenia jest walka na dwóch frontach naraz: chęć skorygowania praktycznych wyników transformacji (co powinno zakładać utrzymanie, a nawet wręcz wzmocnienie liberalno-oświeceniowego paradygmatu) oraz dążenie do przywrócenia „prawdziwych" lub „nadrzędnych" wartości (co jest tego paradygmatu kwestionowaniem). Gdyby polski rząd wspierał różnorodność i emancypację mniejszości, podejmowane przezeń próby wyplenienia patologii w prawniczych korporacjach zawodowych nie byłyby uznawane – w kraju i za granicą – za zagrożenie dla demokracji. I odwrotnie: gdyby „dobra zmiana" ograniczyła się do personalnej czystki na stanowiskach już wcześniej postrzeganych jako polityczne oraz do zmiany polityki kulturowo-edukacyjnej, jej orędownicy nie naraziliby się również na ostracyzm ze strony europejskich partnerów. Dopiero równoczesne zakwestionowanie obydwu poziomów dotychczasowego porządku sprawia, że Warszawa zamiast brać udział w rozwiązywaniu problemów Europy stała się jednym z punktów na ich długiej liście.

Demokracja nieliberalna

Mateusz Morawiecki nie ma racji, zarzucając Unii „zupełne niezrozumienie sytuacji". Zarówno ambicja społecznego wzmocnienia dziewiętnastowiecznych wartości, jak i zamiar dokonania wymiany elit są dla zachodnioeuropejskich polityków i publicystów jak najbardziej czytelne. Tyle tylko, że żadna z tych operacji nie wydaje się z perspektywy zachodnich sąsiadów szczególnie Polsce potrzebna – a za to obie grożą destabilizacją ważnego państwa członkowskiego. Również przedstawiona przez wicepremiera krytyka prawniczego pozytywizmu jest jak najbardziej zrozumiała – z tym zastrzeżeniem, że z perspektywy Brukseli, Hagi, Rzymu i Berlina głównym źródłem kłopotów jest sam polski rząd z pomocą kolejnych ustaw rozciągający polityczną kontrolę najpierw nad Trybunałem Konstytucyjnym, a później nad sądami powszechnymi.