Człowiek, którego przeszłości badać nie wolno

Książka na temat Lecha Wałęsy autorstwa historyków IPN Piotra Gontarczyka i Sławomira Cenckiewicza ma się ukazać za kilka tygodni, ale już pojawiają się pytania, czy w ogóle należy wracać do sprawy „Bolka”. Sam były prezydent na razie ogranicza się do oskarżania autorów książki o chęć zohydzenia polskiego zwycięstwa i zapowiada, że historycy zbłaźnią się, „szukając tylko sensacji”.

Natomiast rekordy agresji pobił już – w poniedziałek w TVN 24 – Władysław Frasyniuk, zachęcając Lecha Wałęsę do bicia autorów książki po twarzy i wyzywając ich od „hołoty”. Część mediów, nie znając jeszcze książki, przyjmuje za oczywiste, że badacze akt IPN mieli podłe intencje i chcieli skrzywdzić Wałęsę. A w telewizji Superstacja informacjom na temat sporu o przeszłość byłego prezydenta towarzyszył tytuł „IPN szkaluje Wałęsę”. „Gazeta Wyborcza” z kolei już zażądała, żeby prezes IPN Janusz Kurtyka odpowiedział przed sądem. Ponieważ nie ma dowodów, że autorzy książki o Wałęsie cokolwiek zmyślili, sięgnięto po epitety i z „Gazety” dowiedzieliśmy się, że „podwładni (Kurtyki) chcą Polakom robić wodę z mózgu na temat ojczystych dziejów” i że opracowanie jest „paszkwilem”.

Niech Wałęsa dyskutuje z tezami historyków, niech przedstawia swoją wersję wydarzeń. Ale nie można się zgodzić na nieformalną cenzurę w badaniach historycznych

Jak te histeryczne ataki mają się do zasad swobodnej debaty publicznej? Przyjrzyjmy się obyczajom krajów Unii Europejskiej. W żadnym z nich byłoby nie do pomyślenia, żeby zapowiedź opublikowania pracy naukowej wywołała gniewną reakcję szefa rządu. A tak właśnie było w Polsce prawie pół roku temu, gdy Donald Tusk zapowiedział, że nie pozwoli na kwestionowanie autorytetu Lecha Wałęsy. Dziś, gdy moment publikacji książki Gontarczyka i Cenckiewicza się zbliżył, część mediów i wielu polityków bez protestu przyjmuje obraźliwe insynuacje wobec IPN i ataki na jej historyków.

Owszem, czasem badania naukowe bywają w krajach Europy obiektem krytyki. Ale w Polsce mamy do czynienia z czymś zupełnie innym – z lansowaniem tezy, że są ludzie, których przeszłości badać nie wolno. A tych, którzy tę zasadę złamią, można bezkarnie obrażać i wyzywać. Nie wątpię, że to dopiero początek. Że zaraz się posypią listy protestacyjne. Że wiele „autorytetów” podąży śladem Frasyniuka i będzie odsądzać od czci i wiary IPN oraz jego dwóch badaczy.

Taka presja jest zabójcza dla zasady swobody badań naukowych. Kto z historyków, widząc, jakie kubły pomyj czekają na Gontarczyka i Cenckiewicza, zechce podjąć trudny temat, wiedząc, że w ten sposób narazi się na podobne impertynencje?

Tym bardziej ważne jest, w jaki sposób ten spór opisywać będą media. Jeśli ulegną stereotypom o zaszczutym Wałęsie i wszechwładnych inkwizytorach z IPN, to w Polsce mocno zawęży się pole wolności słowa. Co ciekawe, ci sami ludzie i te same tytuły, które co rusz powołują się na standardy europejskie, akurat w sprawie Wałęsy sami swobodę badań i wolności wypowiedzi atakują.

Nie znam książki badaczy IPN, więc nie mogę ocenić, czy jest zgodna ze standardami obowiązującymi przy pisaniu prac historycznych. Nie ulega jednak wątpliwości, że informacje o współpracy Wałęsy z SB po załamaniu strajku grudniowego w 1970 roku wiele razy potwierdzali – mniej lub bardziej oficjalnie – nawet zwolennicy byłego prezydenta. Pamiętam program „Warto rozmawiać” w 2005 roku, w którym wieloletni działacz demokratycznej opozycji i „Solidarności” Jan Lityński przyznawał, że Lech Wałęsa miał na początku lat 70. niedobry epizod.

Obrońcy byłego prezydenta potrafią więc przyznawać, że istnieje problem jego kontaktów z SB, równocześnie zarzucając swoim oponentom chęć pisania historii na nowo. Zresztą zwolennicy niepokalanej czci Wałęsy rzadko bywają logiczni. Najpierw głoszą, że kontakty eksprezydenta z bezpieką to żadna sensacja, bo „Lechu” wspominał o nich już w swojej książce „Droga nadziei”. Ale szybko przechodzą do tezy, że jakiekolwiek badania tej kwestii – wykraczające poza mętne wyznania Wałęsy – to „podłość i lustracyjny lincz”.

Bardziej egzaltowani obrońcy byłego prezydenta sugerują chorobę psychiczną badaczy lub grają pozornie trafnym pytaniem – jak agent SB mógł obalić komunizm? Efektownym, ale nieuwzględniającym losów wielu opozycjonistów kluczących między podpisanymi niegdyś papierami a chęcią przechytrzenia bezpieki.

Obrońcy Wałęsy to zazwyczaj wrogowie idei lustracji. Stąd argument, że jakiekolwiek dokumenty dotyczące byłego prezydenta się nie liczą i liczyć się nie mogą, bo przecież akta dawnej SB – w ich opinii – w ogóle nie są wiarygodne. A że w polskich elitach lustracja ma niezwykle wielu wrogów, to i Wałęsa ma wielu obrońców. W tym sensie spór o „Bolka” to spór o stosunek do lustracji.

Ale desperacka obrona Wałęsy to także nagroda dla byłego prezydenta za to, że od ponad dekady chętnie popierał on idee miłe obozowi liberalno-lewicowemu. Gdy tak wypadało, w kampanii 2000 roku wyśmiewał Mariana Krzaklewskiego jako kandydata na prezydenta. Gdy trzeba było, wyklinał braci Kaczyńskich, gdy trzeba, poparł Tuska, a gdy należało, wziął udział w wiecu w obronie demokracji w auli Uniwersytetu Warszawskiego, zasiadając obok Aleksandra Kwaśniewskiego.

Dziś natomiast wie, że należy się krzywić na abp. Sławoja Leszka Głódzia i szydzić z ojca Tadeusza Rydzyka. Co charakterystyczne, gdy zareagował wbrew linii Salonu i oburzył się na esesmańską przeszłość Güntera Grassa, Adam Michnik przywołał go szybko do porządku, przypominając, że i Wałęsa w młodości popełnił czyny, „które sam potem uznał za błędne i pożałowania godne”. I parę dni później były prezydent rozgrzeszył Grassa.

Lech Wałęsa nie jest oczywiście jedyną postacią chronioną przez obóz przeciwników lustracji. Choć zazwyczaj zwolennicy postępu zachęcają do odbrązawiania pomnikowych postaci, w wypadku swoich autorytetów konsekwentnie odrzucają niemiłą prawdę. Pod podobną ochroną byli Andrzej Szczypiorski czy Jerzy Kłoczowski. Nie wypada pytać także o wczesne lata Zygmunta Baumana, Włodzimierza Brusa czy Bronisława Baczki. A podłością byłoby dociekanie, co porabiał Tadeusz Boy-Żeleński w okupowanym przez Sowietów Lwowie i czy Leszek Kołakowski był w latach 50. równie tolerancyjny jak pod koniec lat 60.

Ciekawe, że podobnych świętych krów – bronionych za wszelką cenę i często wbrew faktom – nie ma w innych krajach, ani zachodnich, ani postkomunistycznych. To polska specyfika. Czesi potrafią kpić z Vaclava Havla, pisać o tym, kto infiltrował środowisko Karty 77, i badać okoliczności oddania władzy przez komunistów. Gdy we Francji wyszło na jaw, że prezydent Francois Mitterrand był w pierwszych latach członkiem petainowskiej młodzieżówki, nikt nie oskarżał autorów tych rewelacji o spisek przeciw Republice Francuskiej.

Oczywiście najdrastyczniejszą tego typu sprawą był przypadek prezydenta Austrii Kurta Waldheima, który zataił szczegóły swojej służby wojskowej w hitlerowskiej armii, co wzbudziło podejrzenia, że mógł współuczestniczyć w deportacjach Żydów na Bałkanach. Waldheima rzeczywiście długo usiłowano bronić przez zarzutami, ale w końcu obrońcy ustąpili.

Niemcy mieli przypadek Helmuta Kohla. Niekwestionowany architekt zjednoczenia Niemiec został w kwietniu 2007 roku zgłoszony do Pokojowej Nagrody Nobla przez szefa Komisji Europejskiej José Manuela Barroso. Pomysł przyjęli ciepło wszyscy – oprócz Niemców, którzy szanując osiągnięcia Kohla z lat 1989 – 1990, nie potrafili zapomnieć mu skandalicznej afery z lewymi kontami CDU. W sondażach większość obywateli RFN odrzuciła pomysł, aby uhonorować Noblem byłego kanclerza. Nawet szefowa chadecji Angela Merkel zdystansowała się od pomysłu Barroso.