Humaniści muszą wyjść ze skansenu

Zmiany ustrojowe sprzed ćwierćwiecza wymusiły reformy w polskiej gospodarce. Najpierw w przemyśle, potem w górnictwie i usługach. Chociaż nie było to łatwe i bezbolesne, dzisiaj mamy szybki rozwój przedsiębiorczości i coraz wyżej ocenianą konkurencyjność polskiej gospodarki.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej niemal 10 lat temu zwiększyło oczekiwania w kraju, jak też w organizacjach międzynarodowych na fundamentalne zmiany w nauce i szkolnictwie wyższym. Zmiany, które włączą dorobek nauki polskiej w obieg nauki światowej. Argumentowano, że grając tylko w lidze krajowej, nauka polska ma niewielkie szanse, aby wygrywać nawet w lidze europejskiej. Dowodem był i nadal jest, niestety, stosunkowo niski poziom projektów naukowych wysyłanych do European Research Council (UE), z których tylko jeden lub dwa procent (w kategorii młodych naukowców) zasługiwało na finansowanie.

Wrzucając polską naukę do nauki globalnej, reformą z 2011 r. zwiększono oczekiwania, zarówno wobec naukowców pracujących nad coraz bardziej oryginalnymi projektami naukowymi, jak i wobec uczelni i instytutów, wspomagających ich w biurokratycznych meandrach. W ten sposób mobilizowano środowisko naukowe do większego wysiłku twórczego. Dopomóc temu miały dwie agencje korzystające z wypracowanych w Europie metod pracy. A wprowadzenie Wirtualnej Biblioteki Nauki zapewniło szeroki dostęp do najnowszych osiągnięć nauki światowej.

Nowe przestrzenie

W nowej sytuacji świetnie odnalazły się dobre wydziały i instytuty nauk fizycznych, chemicznych, a także matematyki, nie wspominając o naukach bio-info-techno, na które finansowanie uzyskiwano dodatkowo ze środków strukturalnych Innowacyjnej Gospodarki.

Nowe wyzwania stanęły też przed polską humanistyką, co wywołało wiele krytycznych artykułów w prasie. Kierując Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego w tych przełomowych, ale też ekscytujących czasach, sądziłam, że sami polscy humaniści będą próbowali bardziej przebojowo wyjść poza krajowy skansen, identyfikując istotne dla siebie obszary badań – takie, które zagwarantują ważne miejsce polskiej humanistyce w świecie, a jednocześnie będą ważne dla kultury i dziedzictwa narodowego.

Polska humanistyka uzyskała dodatkowe finansowanie, jakiego dotąd nigdy w historii nie było

Dzisiaj przed humanistyką otwierają się nowe przestrzenie badawcze, w których humaniści mogą wiele zaoferować. W stechnokratyzowanym i zdigitalizowanym świecie, gdy wiedza często jest redukowana do setek tysięcy informacji, szczęście staje się przedmiotem badań ekonomistów, a porywy serca są zapisywane jako wyrażenia matematyczne – filozofowie, literaturoznawcy, historycy, kulturoznawcy są potrzebni, aby selekcjonować, oceniać i uzasadniać te osiągnięcia, które mają trwałe znaczenie dla ludzkości.

Wyniki badań w fizyce, np. empiryczne potwierdzenie istnienia cząstki Higgsa i antymaterii, ale też wyniki badań nad biologią mózgu, genetyką, neurobiologią, a nawet inżynierią chemiczną i materiałową wymuszają przemyślenie na nowo dotychczasowych teorii o tym, kim i czym jesteśmy, i jaki sens ma bycie człowiekiem. Jest więc ogromny obszar badań, w którym wiele do powiedzenia mają polscy humaniści, sięgając zarówno po granty z European Research Council (ERC), jak też Narodowego Centrum Nauki (NCN).

Tym bardziej że finansowanie nauk podstawowych w ERC wzrosło obecnie o połowę, a NCN także systematycznie zwiększa finansowanie projektów na badania humanistyczne. Do tego dodajmy finansowanie humanistyki przez Polsko-Niemiecką Fundację Nauki oraz Instytut Nauki o Człowieku z Wiednia – które w ostatnich latach dostały wsparcie z budżetu państwa na finansowanie polskich naukowców.

Najwięcej pieniędzy ?w historii

Drugi najważniejszy obszar rozwoju nauk humanistycznych to ten, w którym przedmiotem badań są zmiany zachodzące w Polsce – naszej kulturze, literaturze, języku, a do zbadania których najlepsze warunki mają polscy humaniści. W czasach, gdy następuje polityczna integracja państw i narodów, a globalny McDonaldyzm wkracza pod „strzechy", szczególna wrażliwość na tradycję i osiągnięcia kulturowe kraju mają istotne znaczenie, nie tylko dla przetrwania narodów i społeczeństw, ale też wzmacniania ich historycznej i społecznej tożsamości. Dlatego, nie tylko digitalizacja bibliotek i zbiorów jest ważna, ale też prowadzenie pogłębionych badań nad tożsamością kulturową społeczeństwa polskiego.

Dlatego też dla lepszego rozumienia naszej tożsamości w ministerstwie utworzono Narodowy Program Rozwoju Humanistyki (NPRH). W skład Rady Programu powołano wybitnych polskich humanistów, pozostawiając im dużą sferę uznania w zakresie kryteriów i stosowanych procedur oceny projektów naukowych. Dzięki temu polska humanistyka uzyskała dodatkowe finansowanie, w wymiarze około 80–100 milionów rocznie, jakiego nigdy dotąd w historii nie było.