Zbudujmy państwo obywatelskie

Obecna napięta sytuacja to skutek zaniechań i braku dialogu z udziałem wszystkich zainteresowanych środowisk, w tym także pacjentów, klientów i petentów. Brak zaufania zamienia dialog w nerwowe poszukiwania recepty na rozładowywanie bieżących konfliktów, utrudnia wypracowanie przemyślanych reform, narzucając stronom perspektywę dnia dzisiejszego.

Problemy dotyczące dialogu społecznego i kapitału społecznego, mimo głośnego echa, jakie towarzyszyło ogłoszeniu „Diagnozy społecznej 2007”, nieczęsto są podejmowane w dyskursie publicznym. Nie tylko dlatego, że sprawy kontrowersyjne nie zyskują poklasku, ale także dlatego, że obie te kwestie, będące filarami demokracji, są długotrwałym procesem, wymagającym nie tylko zaangażowania, cierpliwości i odpowiedzialności, ale przede wszystkim ogromnej pracy i to nie w pojedynkę, ale z partnerami na ogół o innych poglądach. Dialog społeczny wymaga zaufania, odpowiedzialności, umiejętności zawierania kompromisów, wznoszenia się ponad interesy grupowe. Bez dialogu nie jest możliwe dobre rządzenie, a poziom nieufności i podziałów będzie narastał.

Kapitał społeczny to ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie społecznej. Oznacza on umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji dla realizacji własnych interesów. Tak rozumiany kapitał społeczny jest ściśle związany ze społeczeństwem obywatelskim.

Polska, wedle oceny Komisji Europejskiej, nie spełnia żadnego z kryteriów społeczeństwa obywatelskiego:

? pod względem poziomu zaufania zajmujemy ostatnie miejsce wśród krajów objętych badaniem European Social Survey,

? rozwój trzeciego sektora w Polsce jest stosunkowo słaby (także jako przedsiębiorcy i pracodawcy mamy tu sobie wiele do zarzucenia, skoro tak niewielu z nas należy do jakiejkolwiek organizacji biznesowej),

? skłonność do stowarzyszania się spadła w okresie transformacji o połowę do około 15 proc. (dane: „Diagnoza społeczna 2007”).

Poziom kapitału społecznego jest ściśle skorelowany z poziomem rozwoju mierzonym PKB na głowę mieszkańca. Niski poziom kapitału społecznego staje się barierą rozwoju kraju. Trzeba więc budować kapitał społeczny i to jest nasza najpilniejsza inwestycja.

Deficyt zaufania i zaangażowania jest bez wątpienia skutkiem trudnego okresu transformacji. Zagrożenie wykluczeniem dużych grup społecznych, brak społecznego zaangażowania i zbyt mała społeczna odpowiedzialność są wyzwaniem dla wspólnot samorządowych, państwa, organizacji pozarządowych, ale także przedsiębiorców. Ci ostatni coraz lepiej to rozumieją.

? Przez budowę zaufania, w tym odbudowę zaufania pomiędzy rządzącymi i społeczeństwem (podział „my – oni” ciągle pokutuje),

? przez wzmacnianie instytucji i mechanizmów dialogu społecznego,

? przez wzmacnianie roli organizacji pozarządowych jako podmiotów lokalnej polityki społecznej,

? przez rozwijanie społecznej odpowiedzialności biznesu i budowy zaufania na poziomie firmy,

? przez wzmocnienie i rozwój edukacji, kształcenia ustawicznego, postawienie na gospodarkę opartą na wiedzy i społeczeństwo informacyjne.

Kraje UE, zwłaszcza te, którym udało się odnieść spektakularne sukcesy w rozwoju gospodarki i społeczeństwa, np. Irlandia, Hiszpania czy Dania, wypracowały mechanizmy rozwoju sprzyjające wyzwalaniu się indywidualnej i lokalnej inicjatywy nie tylko w przestrzeni gospodarczej, ale i społecznej. To dowód, że nie mówimy o ułudzie.

Jednym z filarów państwa o wysokim kapitale społecznym jest dialog społeczny. Jest on nawet wartością zapisaną w Konstytucji RP i w prawie europejskim. Jego osią są relacje między partnerami społecznymi, a więc przede wszystkim między związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców oraz ich stosunki dwustronne lub trójstronne z organami państwowymi, jak rząd i jego agendy, a także samorządem lokalnym i regionalnym. Przedmiotem tego dialogu jest wspólne kształtowanie stosunków zawodowych, warunków pracy, płac, świadczeń socjalnych oraz innych obszarów z zakresu polityki społecznej i polityki gospodarczej.

Dialog społeczny jest warunkiem zachowania pokoju społecznego, a brak dialogu oznacza nie tylko napięcia społeczne, strajki i protesty, ale także obniża poziom zaufania do rządzących, którzy arbitralnie podejmują decyzje w kluczowych dla kraju, gospodarki i społeczeństwa sprawach.

Dialog społeczny powinien być instrumentem godzenia celów gospodarczych z celami społecznymi. Każda władza, która ma rzeczywisty zamiar prowadzenia reform w imię dobra publicznego, zobowiązana jest do szerokich konsultacji społecznych, poszukiwania kompromisów i odważnych rozwiązań.

Niestety, w Polsce dialog społeczny traktowany jest jako zło konieczne. Zapominamy, że bez niego trudno będzie legitymizować trudne reformy, ale niezbędne dla rozwoju, zwłaszcza te wymagające kompromisów i wyrzeczeń, jak nowa strategia wzrostu zatrudnienia i, co za nią idzie, reforma finansów publicznych, systemu podatkowego, ustroju pracy i rynku pracy, systemu ochrony zdrowia i ubezpieczeń społecznych.

Dlatego odbudowa zaufania między partnerami społecznymi i rządem jest pierwszym krokiem w poszukiwaniu dobrych rozwiązań dla Polski. Efektem powinno być przyjęcie przez rząd i partnerów społecznych katalogu spraw, które będą przedmiotem negocjacji w ramach Komisji Trójstronnej.

Czy wtedy pojawi się przestrzeń dla umowy społecznej, której idea została w okresie ostatnich dwóch lat skompromitowana i rozmyta? Czy gotowi jesteśmy na szerszy kompromis, wykraczający poza przestrzeń rozmów trójstronnych na rzecz porozumienia z udziałem innych grup społecznych? Czeka nas ciężka praca, zanim powiemy sobie, że nadszedł czas, by wzorem Holendrów, Irlandczyków czy Hiszpanów usiąść do stołu rokowań z ofertą ustępstw, a nie roszczeń, z programem reform, a nie żądań.

Za nami – pracodawcami czas, kiedy nauczyliśmy się mówić nie tylko o barierach administracyjnych i instytucjonalnych, o złych przepisach czy wysokich podatkach, ale także o sprawach społecznych, kiedy doceniliśmy potrzebę dialogu społecznego. Dlatego tyle miejsca poświęciliśmy mu podczas niedawnego Pierwszego Kongresu Pracodawców, dlatego coraz więcej uwagi poświęcamy kapitałowi społecznemu, bez którego dialog nie jest możliwy.