Szwejk wiecznie żywy

Mawiał, że z tłumu najbardziej wyróżnia się idiota. Łatwo takiego polubić, bo jest nam przyjacielem, i wielu się z nim utożsamia. Józef Szwejk w powszechnej świadomości kojarzy się z I wojną światową. Gdy zapytano go, ile lat potrwa ten konflikt, bez wahania odparł, że 15. Argumentował, że była już wojna 30- -letnia, a teraz ludzkość jest o połowę mądrzejsza niż dawniej. Po zabójstwie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie zamówił ciemne piwo. Wyjaśnił, że w Wiedniu też mają żałobę. Czy ktoś może wyobrazić sobie Szwejka w innych czasach niż schyłek monarchii austro-węgierskiej? A co z jego filozofią? Jakie miałaby dziś zastosowanie? [wyimek]Filozofia Szwejka ma charakter uniwersalny, nazywam ją filozofią niebieskich oczu kretyna[/wyimek]

[srodtytul]Pewien Gruzin z wąsami[/srodtytul]

Leszek Mazan, pisarz, publicysta i wielbiciel Szwejka, zwraca uwagę, że słynna czeska powieść doczekała się kontynuacji, której akcja rozgrywa się po 1945 r. Autor tej prozy pozostał anonimowy.

– Rzecz dzieje się w gospodzie U Kalicha, na ścianie wisi portret pewnego Gruzina z wąsami – wyjaśnia Mazan. – Pojawiają się tam osoby znane z dzieła Haška. I tak dowódca Szwejka, porucznik Lukáš, pies na babską słabiznę, został desygnowany na pierwszego sekretarza organizacji partyjnej w domu spokojnej starości dla kobiet. Urok porucznika powodował, że pensjonariuszki co dzień walczyły o prawo umycia mu sztucznej szczęki.

Mazan uważa, że gdyby Hašek pisał swą powieść dziś, ciekawiłyby go głównie sprawy czeskie.

– Wyobrażam sobie, że mógłby zająć się panującą wśród jego rodaków modą na podsłuchiwanie – mówi Mazan. – W Czechach, jak twierdzą, stosunek liczby legalnych podsłuchów do liczby mieszkańców jest proporcjonalnie największy na świecie. W związku z tym w Lipnicy, gdzie Hašek pisał Szwejka, dwa lata temu wykuto w skale ogromne ucho Bretschneidera. Jak pamiętamy, Bretschneider zadenuncjował Szwejka w knajpie, w której muchy obsrały portret najjaśniejszego pana.

Zdaniem Leszka Mazana Szwejk natrząsałby się też z tarczy antyrakietowej, jaka ma powstać w Czechach.

– Ten koncept serdecznie i dziko by go ubawił – uważa publicysta. – Uznałby go pewnie za dowód skrajnego rozchwiania oczekiwań władz państwowych i czeskiego społeczeństwa.

[srodtytul]Misja w Afganistanie [/srodtytul]

Grzegorz Halama, który jako dobry wojak występuje na deskach Teatru Polskiego w Bielsku-Białej, twierdzi, że współczesny Szwejk znakomicie by się sprawdził w polityce jako obserwator obrad parlamentu, najlepiej polskiego.

– Nie pchałby się na świecznik, ale pilnie śledził rozwój wydarzeń, a potem, podczas wielogodzinnych biesiad U Kalicha wszystko bezlitośnie wyśmiał – mówi Halama. – Nie obawiałby się przy tym przykrych konsekwencji swych drwin. W końcu zawsze mógłby się powołać na niepozostawiające żadnych wątpliwości orzeczenie wojskowej komisji lekarskiej. Z dumą rzekłby: ja jestem idiota z urzędu.

Inaczej na tę sprawę patrzy Jerzy Stuhr, który dobrego wojaka zagrał w telewizyjnym filmie w 1999 r.

– Aby stwierdzić, w jakim zakątku świata Hašek umieściłby dziś akcję „Szwejka”, musimy poszukać na mapie punktów zapalnych – twierdzi aktor. – Wyobrażam go sobie w służbie wojsk sojuszniczych w Afganistanie. Oczywiście, autor musiałby mieć odwagę Josepha Hellera, autora „Paragrafu 22”, czy Roberto Benigniego, twórcy filmu „Życie jest piękne”, komedii, która się rozgrywa się w obozie zagłady. Benigni opowiadał mi kiedyś, że pochodzi z wioski pod Bolnią. Uchodził tam za miejscowego głupka i wcale nie usiłował wyprowadzić sąsiadów z błędu. Innymi słowy, „robił” Szwejka i na tym oparł cały swój komizm.

[srodtytul]Książę i handlarz psów[/srodtytul]

– Szwejk to nie człowiek swej epoki, lecz postać archetypowa, bohater wszech czasów – podkreśla Halama. – Powołując go do życia, Jaroslav Hašek nawiązał – być może nieświadomie – do tradycji starożytnych, jak choćby do legend o znanym w Azji Mniejszej pociesznym mędrcu Hodży Nasreddinie. Szwejk przywodzi mi też na myśl XVI-wiecznego Dyla Sowizdrzała, ludowego mędrca z północnych Niemiec. Porównałbym go także do bohaterów Chaplina. To wszystko osoby pozornie nierozgarnięte, ale z przedziwną łatwością obnażające obłudę, przewrotność i zakłamanie ludzi im współczesnych.

– Filozofia szwejkowska ma charakter uniwersalny, nazywam ją filozofią niebieskich oczu kretyna – tłumaczy Leszek Mazan. – Pozwala na przetrwanie w każdej sytuacji, niezależnie od partii, która rządzi. Gdy krzyczy na pana żona, policjant zatrzymuje na drodze albo szef grozi wyrzuceniem z pracy, proszę udać głupka. Przeciwnik stanie się bezsilny. Ja tę taktykę z powodzeniem stosuję od przedszkola i wszystkim serdecznie polecam.

Leszek Mazan i Jerzy Stuhr zwracają uwagę na zdumiewające podobieństwo między Szwejkiem a Hamletem.