Widmo powstania

Basia jest żoną poety Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, który po wojnie uwierzył w budowę nowego ładu w Polsce. Niestety, świeżość i talent, którym szczycił się przed i w czasie wojny, straciły swój wyraz: obecnie jest zaliczany do grona przeciętnych twórców, być może dlatego, że walczył w Armii Krajowej, za co został tuż po wojnie wsadzony do więzienia. A być może dlatego, że był zawsze słabym poetą.

Wszystkich bohaterów książki łączy jedno: są w jakiś sposób związani z Cudem Dnia Pierwszego (CDP). Orbitowski dokonuje trafnej analogii do funkcjonowania mitu powstania w PRL: władza nie dopuszcza do jego uprawomocnienia, opozycja szerząca wiedzę o CDP jest torturowana, osadzana w więzieniach. Mechanizm opisu niewygodnego dla władzy czy też pewnych grup społecznych wydarzenia jest trafny i atrakcyjny dla czytelnika. Ale nagle okazuje się, że pudełko zostało otwarte. Wtedy osoby, które miały zginąć w powstaniu warszawskim – umierają, dzieci, które im się urodziły – znikają, Warszawa pogrąża się w chaosie.

Po tym wydarzeniu Krzyś (zdrobnienie imienia nadaje postaci infantylności, słabości, zagubienia w świecie) ma w głowie dziurę – od kuli, która zabiła go na placu Teatralnym, jego żonie robi się dziura w brzuchu, matce gniją ręce, dziecko przestaje istnieć. I poeta ucieka na plac, aby tam zginąć. Dąży do bohaterskiej śmierci, która utrwali na zawsze postać poety oddającego życie za Warszawę, za Polskę.

Po przeczytaniu książki zadałem sobie pytanie, po co została napisana. Orbitowski precyzyjnie buduje fabułę, która nie pozostawia śladów nieprzemyślanych wątków. Pojawiają się mit, Maryja, która depcze głowę węża, fantomowy król i przyroda, która ma dać wytchnienie po morzu krwi. Jeżeli jednak świadomość Orbitowskiego pozwoliła mu na napisanie powieści o alternatywnej historii Polski, która i tak kończy się rzezią społeczeństwa (pesymizm? ironia?) – to dlaczego ta wersja również nie daje poczucia ulgi, chwilowego zapomnienia, wymazania? Cel Orbitowskiego nie jest dla mnie jasny: z jednej strony pisarz pokazuje, że Polakami jest w stanie zawładnąć każdy, nawet najbardziej irracjonalny mit, z drugiej – mit ten powtarza, doprowadzając do momentu, kiedy jego książka spokojnie może być sprzedawana w Muzeum Powstania Warszawskiego.