Jak dyskutować o literaturze, nie czytając książek

„Nigdy nie czytam książki, o której mam napisać. Tak łatwo się zasugerować” – powiedział Oskar Wilde. Myśl posłużyła za motto przewrotnego eseju Pierre’a Bayarda, profesora literaturoznawstwa na uniwersytecie w Paryżu. Autor „Jak rozmawiać o książkach, których się nie czytało” dowodzi, że można przeprowadzić pasjonującą dyskusję na temat książki zupełnie nam nie znanej, przede wszystkim wtedy, gdy nasz rozmówca też nie ma pojęcia o jej treści. Bayard zauważa, że nieczytanie może przybrać kilka form: są książki, których nie mieliśmy w rękach, i takie, które przekartkowaliśmy lub znamy ze słyszenia. Nie wolno pominąć dzieł, przez które przebrnęliśmy, ale kompletnie o tym nie pamiętamy. Profesor analizuje sytuacje, w jakich najczęściej możemy zostać zmuszeni do wypowiadania się na temat nieznanych nam książek, i dzieli się swymi doświadczeniami nieczytelnika. „Mówienie o nieprzeczytanych książkach to autentyczna działalność twórcza – pisze w finale – zasługująca na uznanie tak samo jak inne, bardziej doceniane w społeczeństwie dziedziny sztuki, choć może mniej oczywista”.

– Odkąd Henryk Bereza po lekturze mojego opowiadania „My sweet Raskolnikow” – historii o tym, jak potencjalny morderca został kochankiem bogatej staruszki – odkrył, że mam kompleks Edypa, zaczytuję się recenzjami – powiedział „Rz” Janusz Głowacki, pisarz i dramaturg. – Z polskich krytyków ceniłem Krzysztofa Mętraka. Pisał naprawdę sensownie, błyskotliwie i ze zrozumieniem, ale, niestety, od razu umarł.

– Gdy czytam recenzję książki, którą znam, przecieram ze zdumienia oczy – mówi Paweł Huelle, powieściopisarz. – Zastanawiam się, jak można było napisać rzeczy tak mijające się z istotą danego dzieła.

W ciągu ostatnich lat Huelle kilkakrotnie odniósł wrażenie, że krytyk – parafrazując Wilde’a – wolał nie sugerować się lekturą.

– To nie tak, że recenzenci w ogóle nie czytają – tłumaczy. – Raczej przerzucają kartki, co daje im złudne poczucie poznania treści. Poza tym, krytyką zajmują się często ludzie przypadkowi, bez należytej wiedzy, war-sztatu. Do kultury literackiej mają stosunek ambiwalentny. Przejawiają raczej tendencję do tworzenia rankingów, dociekają, co jest trendy, polują na plotki o autorze. Klasyfikują dzieło jako „hit” lub „kit”. To znak czasu.

Huelle mówi, że sporządził czarną listę krytyków.

– W moim kajecie znajduje się kilka głośnych nazwisk – dodaje. – Gdy przejdę na emeryturę, napiszę rozprawkę „O nieczytaniu”.

– Należy odróżnić krytyków literackich od dziennikarzy piszących o książkach – uważa Janusz Drzewucki, poeta, eseista i redaktor naczelny wydawnictwa Czytelnik. – Krytyk literacki publikuje dwa teksty w miesiącu, natomiast dziennikarz zamieszcza artykuł właściwie codziennie. Krytyk posługuje się językiem wysublimowanym, dziennikarz swoje opinie musi wyrażać prosto. Wiem, co mówię, bo uprawiałem oba te zawody.

– Prawdziwy krytyk – dodaje Drzewucki – pisze tylko o książkach, które go z jakichś przyczyn zajęły. W tym fachu moje być albo nie być zależy od tego, czy pozostaję prawdomówny i postępuję zgodnie z własnym sumieniem. A nie mógłbym przecież prawdziwie ocenić rzeczy, których nie znam. Doświadczenie pozwala mi teraz znaleźć w prasie teksty pisane przez dziennikarzy, którzy nie czytali recenzowanych książek. Najczęściej rzucą okiem na spis treści, na notkę z obwoluty i biogram autora. Tak powstają teksty, które, aspirując do miana krytycznoliterackich, spełniają tylko charakter informacyjny. Nie dyskwalifikuję ich, ale też nie przeceniam.

– Recenzje gazetowe sprawiają wrażenie powierzchownych nie dlatego, że autor nie przeczytał książki, ale dlatego, że miał tak mało miejsca na wyrażenie swojej opinii – uważa natomiast Tadeusz Nyczek, krytyk i publicysta. – Jak napisać cokolwiek głębszego, gdy dysponuje się tysiącem znaków drukarskich?

Nyczek utrzymuje, że dla debaty literackiej najważniejsze pozostawały teksty zamieszczane w renomowanych tygodnikach literacko-społecznych, które zniknęły już z rynku. Za ostatni taki tytuł uważa „Tygodnik Powszechny”.

– Teraz skazani jesteśmy na dzienniki, specjalistyczne miesięczniki i kwartalniki kierowane do grona fachowców – mówi. – Taka sytuacja nie służy sensownej wymianie poglądów na temat dzieł poetyckich czy prozatorskich. Redakcje gazet nie są tym zainteresowane. W kwartalnikach taka debata musiałaby się ciągnąć latami.

– Kiedyś wdawałem się z krytykami w zwadę – mówi Jerzy Pilch, powieściopisarz i felietonista. – Zacząłem nawet pracować nad „Słownikiem zabobonów literackich”. Jeden z nich zabrania autorowi reagować na recenzje. Dawniej to kwestionowałem. Teraz trochę się zestarzałem i jakiekolwiek polemiki uważam za mało sensowne. Taka postawa ma jednak wadę – pomiędzy autorem a jego recenzentem nie wywiązuje się dyskusja.

Pilch przyznaje, że obecnie coraz rzadziej przegląda w prasie teksty poświęcone swojej twórczości.

– Trudno mi zresztą odgadnąć, do kogo adresowana jest część recenzji – mówi. – Oczywiście, istnieją autorzy, których opinie mają dla mnie znaczenie. Nie będę wymieniał nazwisk, powiem tylko, że są to ludzie związani z uniwersytetami.

Jerzego Pilcha nie dziwi, że esej „Jak rozmawiać o książkach, których się nie czytało” napisał Francuz.

– To dowód kryzysu tamtejszej kultury – wyjaśnia. – Na usprawiedliwienie autora można powiedzieć tylko tyle, że we Francji nie wydaje się już książek, które warto czytać. Czołowy autor tego kraju, Houelle-becq, uprawia przecież literaturę wyczerpania, a więc na pewien sposób antyliteraturę.