60 000 kart, 6500 listów, 5000 rysunków

Kustoszem Archiwum Zbigniewa Herberta jest Henryk Citko. Od 15 stycznia zeszłego roku zajmuje się Archiwum jako etatowy pracownik Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej. Ale swoją przygodę – jak mówi – ze spuścizną po autorze „Pana Cogito” rozpoczął w sierpniu 2000 roku. Od wyłuskania z ogromnego zbioru, na potrzeby wydawnicze „Zeszytów Literackich”, wszystkich listów Henryka Elzenberga.

– Tę pracę wykonał właściwie za mnie sam Herbert – mówi Henryk Citko. – W sławnej, zielonej, dziś już wyblakłej teczce zatytułowanej „Mój Mistrz” przechowywał rękopisy i małe broszurki Elzenberga. Książki miały inne miejsce. W tej teczce był prawie komplet, tylko dwie kartki znalazłem w innych kopertach. Same listy zajmują sześć półek w pomieszczeniu Pałacu Rzeczypospolitej na placu Krasińskich, gdzie znalazło tymczasową przystań Archiwum Herberta. Listów jest 6,5 tys. od ponad 1,4 tys. osób i instytucji. Jak pisał 19 grudnia 1990 roku Herbert do swego przyjaciela Aleksandra Schenkera, dają one „... dość dokładny wgląd w życie zmagającego się z losem literata z tzw. Wschodniej Europy bez intymności, ale za to znajdą się tam listy do instytucji, wydawców, tłumaczy, które mogą zobrazować nie tylko tzw. walkę o byt, ale także cały splot warunków politycznych, socjologicznych, obyczajowych etc.”. Tu należy zauważyć, że opublikowana już została korespondencja Zbigniewa Herberta z Magdaleną i Zbigniewem Czajkowskimi, Henrykiem Elzenbergiem, Jerzym Zawieyskim, Jerzym Turowiczem, Stanisławem Barańczakiem i Czesławem Miłoszem.

Poeta skrupulatnie gromadził dokumenty: i te, które wychodziły spod jego pióra, i te nadsyłane od jakże licznych korespondentów. Szacuje się, że całość spuścizny po Zbigniewie Herbercie liczy ponad 60 tys. kart.– Mamy do czynienia z porządkiem i brakiem porządku – twierdzi Henryk Citko. – Moim zadaniem i celem było uporządkowanie archiwum poety, tak jednak, by nie naruszyć jego logiki, zasad wprowadzonych przez samego Herberta. Kiedy, na przykład, planował napisać szkic o jednorożcu, wielu znajomych przysyłało mu kartki z jednorożcem, które gromadził oddzielnie. Są wśród nich kartki od Karla Dedeciusa, których nie mogłem wyjąć z tego zbioru i przenieść do innych materiałów związanych z osobą tłumacza Herberta na niemiecki i popularyzatora jego twórczości za granicą. Z drugiej strony, wiele dokumentów znajdowało się w zgoła nieoczekiwanych miejscach, poukładane w teczuszki, koperty, zaklejone, związane sznureczkiem czy wstążeczką. Nie zawsze potrafiłem dociec, dlaczego konkretny rękopis znalazł miejsce tu, a nie gdzie indziej.

Archiwum obejmuje materiały z całego okresu aktywności literackiej Zbigniewa Herberta, czyli z lat 1948 – 1998. Nieliczne są dokumenty wcześniejsze. Ważna część archiwum to wersje przekładów utworów poety na francuski, angielski i niemiecki oraz dokonane przez Herberta przekłady utworów pisarzy francusko- i niemieckojęzycznych. Znajdują się tutaj również jego notatki do wykładów, które miał w USA na początku lat 70., dyplomy nagród literackich, kolekcja wycinków prasowych w kilku językach, fotografie i zbiór dokumentów osobistych.

Praca Henryka Citki nad archiwum Zbigniewa Herberta trwała w istocie nieprzerwanie, wyłączywszy rok 2004, gdy wstrzymane zostały działania archiwizacyjne w związku z zawirowaniami wokół miejsca docelowego złożenia zbiorów. Jak pamiętamy, zaistniała wtedy realna możliwość przeniesienia ich do Stanów Zjednoczonych, gdzie znalazłyby się w Beinecke Library. Poza tym okresem jednak Henryk Citko regularnie raz w tygodniu przychodził do wdowy po poecie Katarzyny Herbertowej i porządkował archiwum. Ponieważ w mieszkaniu nie było warunków, by ustawić dodatkowe półki, materiały trafiły do wielkich szarych pudeł, które jeszcze teraz zobaczyć można w Pałacu Rzeczypospolitej. Tam też przez pewien czas spoczywało 290 szkicowników Zbigniewa Herberta z około 5 tys. szkiców wykonanych przez niego ołówkiem, długopisem i flamastrem, szczególnie podczas jego podróży zagranicznych.

– On był absolutnym przeciwieństwem typowego podróżnika z aparatem fotograficznym, utrwalającego na zdjęciach to, co zobaczył – opowiada Henryk Citko. – Dla zatrzymania w pamięci zwiedzanych miejsc i dzieł sztuki robił liczne rysunki. W Polsce korzystał ze zwykłych bloków technicznych, za granicą kupował już drogie, specjalistyczne bloki z kartami do rysowania. Był zafascynowany długopisem, z którym zetknął się, gdy go jeszcze w Polsce nie znano. I pozostał mu wierny.

Pierwsze redakcje utworów poetyckich znajdują się w często opatrzonych datami notesach. Tych notesów jest w sumie około dwustu. Dalszą pracę nad wierszami prowadził poeta już na czystych kartach papieru. Zachowały się rękopisy i maszynopisy z odręcznymi korektami zdecydowanej większości opublikowanych utworów poetyckich. Wśród 3 tys. kart rękopisów i maszynopisów są m.in. autografy „Potęgi smaku”, „Przesłania Pana Cogito”, „Raportu z oblężonego miasta”. Tutaj też są inedita, w tym utwory młodzieńcze.

W archiwum znajdują się kompletne wersje rękopiśmienne i maszynopisowe twórczości eseistycznej Zbigniewa Herberta, znanej ze zbiorów „Barbarzyńca w ogrodzie”, „Martwa natura z wędzidłem”, „Labirynt nad morzem” i „Król mrówek”. Zachowały się różnorodne materiały warsztatowe, bruliony i warianty utworów. Podobnie dzieje się z dramatami, jak również z nieliczną i szybko poniechaną przez poetę twórczością prozatorską (niepublikowane opowiadania) i znajdującą się jakby na przeciwległym biegunie bogatą twórczością publicystyczną (wydaną pośmiertnie w tomie „Węzeł gordyjski oraz inne pisma rozproszone 1948 – 1998”). Ta ostatnia kolekcja liczy około 10 tys. kart.

Co się działo ze zbiorami, odkąd przeniesione zostały do Biblioteki Narodowej? Otóż po dezynfekcji i wstępnym przeglądzie konserwatorskim wszystkie dokumenty zostały umieszczone w ochronnych opakowaniach bibliotecznych. Równocześnie były porządkowane, opisywane i inwentaryzowane.

– Właśnie dobiegają końca prace nad „Inwentarzem Archiwum Zbigniewa Herberta” – mówi Henryk Citko – który ukaże się drukiem na początku grudnia tego roku. Będzie on także dostępny w wersji elektronicznej na stronie internetowej Biblioteki Narodowej.

Również w grudniu rozpocznie się udostępnianie pierwszych partii archiwaliów. Udostępniane będą tylko kopie cyfrowe, a oryginały okazywane do wglądu jedynie wydawcom i badaczom. Zaczęto też digitalizację zbiorów.

– W pierwszej kolejności planowane jest wykonanie wersji cyfrowej stron notatników i szkicowników Zbigniewa Herberta oraz ogłoszonej już korespondencji – wylicza Henryk Citko. – Kopie cyfrowe dostępne będą na stanowiskach komputerowych w Bibliotece Narodowej w alei Niepodległości.

Szczegółowe opracowanie i dalsza digitalizacja archiwum potrwa kilka lat. Planuje się wydanie kilku tomów katalogu, w tym ilustrowanego katalogu rysunków.

Henryk Citko, kustosz Archiwum Zbigniewa Herberta, i Maria Wrede, kierownik Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej, apelują przy okazji o dalsze przekazywanie Bibliotece Narodowej herbertianów. W ciągu ostatniego roku od kilku przyjaciół poety, a także spadkobierców nieżyjących już przyjaciół, pozyskano jego listy oraz dokumenty z nim związane.

Chcę jeszcze od Henryka Citki dowiedzieć się jednego: jak wiadomo, Zbigniew Herbert nieczęsto udzielał wywiadów. Czy za granicą bardziej był skłonny do spotkań z dziennikarzami?

– Rzeczywiście, nie było tych wywiadów wiele – mówi Henryk Citko. – W Archiwum znajdziemy ich dwadzieścia, ale – to temat dla badaczy – nie mamy zapisów audycji, w jakich brał udział w latach 60. i 70. w krajach niemieckojęzycznych, zwłaszcza w Austrii. Mniej więcej w połowie lat 60. Karl Dedecius wprowadził go do literatury światowej, w której Herbert zajął miejsce bardzo szczególne i poważne. Starania wydawnictwa Suhrkamp Verlag i, osobiście, Siegfrieda Ulselda doprowadziły do przyznania Herbertowi 2 października 1965 roku we Wiedniu International Nikolaus Lenau Preis. Po latach w wydanym w Polsce w latach 80. „Who is who” można było wyczytać, że poeta jest laureatem Nagrody... Lenina.

– Niemożliwe!