Krucjata ludowa

„I gdy pewnego świetlistego ranka, po nocy spędzonej na burzliwych naradach, tłumy wywalają kute wrota kościołów zamienionych na składnice, wypędzają z zagród bydło i wyruszają niezmierzoną, nieobjętą falą, Piotr Eremita powtarza: »Bóg tak chce!«, stając bez oporu na czele pierwszej najliczniejszej gromady. Pozostający w Clermont rycerze patrzą na ten odpływ z ulgą. (O ileż milej im będzie walczyć bez hołoty!) […] Płyną, płyną szeroko jak morze. Walą pieszo, gnają, pchają ręczne wózki, na których umieścili dzieci i nieco odzieży. Niektórzy jadą na podkutych wołach. Z rzadka któryś dosiada konia, przedmiot ogólnej zazdrości. Drogi nikt nie zna, boć i Piotr płynął do Ziemi Świętej italską galerą. W tym tłumie niepowstrzymanym są bezwstydnicy i zbóje, są niewinne dziewczątka o niczym złym niewiedzące, młodzianki i dzieci, maleńkie, bezgrzeszne dzieci...”. Taki obraz wymarszu uczestników krucjaty ludowej z Kolonii 20 kwietnia 1096 r. odmalowała Zofia Kossak-Szczucka w powieści „Krzyżowcy”. Rzeczywiste zdarzenia zapewne nie odbiegały od literackiej wizji, wyprawa ta bowiem była jednym z najbardziej osobliwych i złowrogich przedsięwzięć średniowiecznej Europy, a jej tragiczny koniec był równie nieunikniony, jak los późniejszej o kilkanaście lat krucjaty dziecięcej.

Iskrą, która rozpaliła krucjatowy żar w sercach pospólstwa, okazały się wystąpienia Piotra Pustelnika z Amiens, który wziął sobie do serca apel papieża Urbana II podczas synodu w Clermont. Kaznodzieja był niski, drobny, chodził boso w brudnym przyodziewku, nie jadał nigdy chleba i mięsa, podróżował na oklep na osiołku. Miał jednak wielki dar – był charyzmatycznym mówcą, który potrafił porwać za sobą tłumy.

Eremita

Jeden z ówczesnych kronikarzy, Guibert z Nogent, był świadkiem, jak Piotr Pustelnik niezmordowanie wędrował od miasta do miasta, głosząc kazania: „(…) otoczony przez niezmiernie liczny tłum ludzi, otrzymywał tak ogromne dary, jego pobożność była głoszona tak głośno, że nikt za czasów mojej pamięci nie był traktowany z takimi honorami. Był bardzo szczodry w dzieleniu się tym, co otrzymał, z biednymi. Czynił kurtyzany moralnymi i akceptowanymi przez mężów (…). Dzięki swojemu cudownemu autorytetowi wprowadzał wszędzie harmonię i pokój w miejsce zwad. Ponieważ cokolwiek (…) mówił lub robił, wydawało się, jakby było w tym coś boskiego”. Inny dziejopis był bardziej krytyczny, gdyż zanotował, że kazania Piotra z Amiens robiły ogromne wrażenie na niemal każdym słuchaczu, ale przede wszystkim przyciągały „prostaczków, tyluż grzesznych, ilu pobożnych, cudzołożników, zabójców, złodziei, krzywoprzysięzców, rabusiów (…)”.

Piotr nie działał samotnie, szybko doczekał się grona oddanych uczniów, których wysyłał do bardziej oddalonych regionów. Podczas gdy książęta i hrabiowie powoli i metodycznie przygotowywali się do kosztownej wyprawy wojennej, jaką była wyprawa krzyżowa, Piotr Pustelnik i jego „drużyna” błyskawicznie przekonali do idei krucjatowej tysiące zwykłych, najczęściej ubogich ludzi. Ziarno padało bowiem na podatny grunt. Charyzma i kunszt oratorski Piotra były czynnikiem, który zadziałał bezpośrednio. Zadziałał, ponieważ niespodziewany i nagły bum demograficzny w XI w. poskutkował niemal powszechnym głodem w Europie. W latach poprzedzających krucjatę sytuację dodatkowo skomplikowały liczne powodzie i zarazy. Rzesze chłopów i mieszczan popadły w nędzę, a dla nieuczonych umysłów różnica między Jerozolimą a Nową Jerozolimą, miastem rajem, nie była zbyt jasna. „Wielu słuchaczy Piotra wierzyło, że obiecuje on wyprowadzić ich z kraju łez do krainy mlekiem i miodem płynącej, o której wiedzieli ze słów świętych ksiąg” (Steven Runciman, „Dzieje wypraw krzyżowych”). A gdy jeszcze papież zapewniał, że każdy, kto zginie podczas krucjaty, będzie zbawiony, strach przed wyruszeniem w nieznane niemal całkowicie ulatywał.

W ciągu sześciu miesięcy od synodu w Clermont Piotr nakłonił ok. 20 tys. ludzi, żeby „wzięli krzyż”. W większości był to ubogi plebs francuski i niemiecki, ale dołączyło do niego także nieco zubożałego rycerstwa, w tym francuski rycerz Walter bez Mienia, który został militarnym dowódcą krzyżowców. Jako miejsce koncentracji wybrano Kolonię, ale wysłannicy Piotra Pustelnika formowali także armie krucjatowe w innych rejonach – Volkmar w Saksonii i Czechach, a Gotszalk w Lotaryngii i Bawarii.

Wszystkie drogi prowadzą do Konstantynopola

Stolica Cesarstwa Bizantyńskiego była pierwszym celem uczestników krucjat, zarówno tej ludowej, jak i rycerskiej – to właśnie tam miała nastąpić koncentracja wszystkich oddziałów przed uderzeniem na innowierców. Pierwszy ruszył w drogę zniecierpliwiony przedłużającym się pobytem w Kolonii Walter bez Mienia. Tuż po Wielkanocy wraz z kilkoma tysiącami swoich ziomków opuścił miasto i skierował się najkrótszą drogą na Węgry, które dzięki życzliwości króla Kolomana przebył szybko i sprawnie. Tuż po wkroczeniu na terytorium Bizancjum doszło jednak do pierwszego konfliktu zbrojnego wywołanego przez krzyżowców. Pod Belgradem wygłodzona armia Waltera zaczęła rabować okolice miasta w poszukiwaniu żywności, co wywołało krwawy odwet ze strony miejscowego garnizonu. Dzięki szybkiej interwencji namiestnika prowincji Bułgaria, Nicetasa, pozostałych przy życiu krzyżowców zaopatrzono w prowiant i pod zbrojną eskortą odstawiono do Konstantynopola.

„Bitwa podczas krucjaty ludowej” – dzieło Sebastiana Marmoreta, francuskiego artysty, pochodzące z XV-wiecznego manuskryptu

Alamy Stock Photo / BEW

Piotr Pustelnik opuścił Kolonię 20 kwietnia 1096 r. Jechał na ośle, otoczony niewielkim konnym oddziałem rycerzy niemieckich, za nimi toczyły się wozy z prowiantem i szkatułą z pieniędzmi, które kaznodzieja zdołał zebrać od darczyńców. Następnie, w większości pieszo, maszerowało blisko 20 tys. pozostałych uczestników krucjaty – mężczyzn, kobiet, a nawet dzieci. Im dalej od domu, tym autorytet Piotra Pustelnika malał, a górę brały brak dyscypliny i niskie morale pielgrzymów. Na Węgrzech, w przygranicznym mieście Zemun, sprzeczka na targu o cenę butów doprowadziła do krwawej bitwy z węgierskim garnizonem – wygranej przez krzyżowców. W obawie przed zemstą Kolomana czym prędzej opuścili oni miasto i przeprawili się przez Sawę. Na nic zdały się starania Piotra, który za wszelką cenę pragnął uniknąć podobnych ekscesów w przyszłości. Na terenie cesarstwa krzyżowcy splądrowali i spalili Belgrad, a w drodze do Sofii zniszczyli kilka młynów w okolicach Niszu, w wyniku czego doszło do bitwy z wojskami Bizancjum. Według relacji kronikarza Alberta z Akwizgranu poległa w niej niemal czwarta część uczestników wyprawy. Pozostali dotarli 1 sierpnia do Konstantynopola i połączyli się z oddziałem Waltera bez Mienia oraz grupą przybyłą z Włoch drogą morską.

Niemieckie krucjaty przeciw Żydom

Z końcem kwietnia w ślad za Piotrem z Amiens wyruszył z Nadrenii Volkmar ze zgromadzoną przez siebie armią, a kilka dni później podążył za nim równie silny oddział Gotszalka. Chętni do zaciągnięcia się do armii krucjatowych wciąż jednak napływali. Ich entuzjazm postanowił wykorzystać hrabia Emich z Leisingen – postać mroczna, rycerz rozbójnik, pozbawiony wszelkich skrupułów morderca i gwałciciel. Wspierany przez grupę rycerzy francuskich i niemieckich stanął na czele 12-tys., w przeważającej mierze chłopskiej armii. Emich nie rwał się do walki z muzułmanami – uznał, że równie groźnego wroga ma pod ręką – skupił się na organizowaniu krwawych pogromów ludności żydowskiej zamieszkującej Nadrenię. „Nie wiem, czy zrządzeniem Pana, czy z jakiegoś błędnego mniemania rozbudzili w sobie ducha okrucieństwa przeciw żydowskim mieszkańcom rozsianym po owych miastach i wymordowali ich bez litości (…), twierdząc, że jest to początek ich wyprawy do Jerozolimy i ich obowiązek wobec nieprzyjaciół chrześcijańskiej wiary” – zastanawiał się nad przyczynami fali antysemityzmu kronikarz Albert z Akwizgranu. Sprawa była jednak dość prosta: Żydzi nie byli lubiani, ponieważ jako jedyni mogli uprawiać lichwę. Coraz bardziej zadłużeni chrześcijańscy chłopi i mieszczanie szukali tylko okazji, aby pozbyć się znienawidzonych wierzycieli. Poza tym gminy żydowskie w niemieckich miastach były dość zamożne, co dawało nadzieje na pokaźny łup.

Wszędzie, dokąd udali się „krzyżowcy” Emicha, „zarażali swą ślepą nienawiścią i żądzą krwi miejscowych chrześcijan”. Pierwszym celem była Spira, ale plany Emicha pokrzyżował biskup, który stanowczo bronił miejscowych Żydów. W rezultacie zginęło jedynie trzynastu członków gminy. Niepocieszeni napastnicy ruszyli w dalszą drogę i 18 maja stanęli pod murami Wormacji. Według „Kroniki Mogunckiej”, by podburzyć miejscową ludność, obmyślili przebiegłą intrygę: „Wzięli stratowane zwłoki jednego ze swoich, które wcześniej leżały pogrzebane przez trzydzieści dni, i nieśli je poprzez miasto, mówiąc: »Spójrzcie, co Żydzi uczynili z naszym towarzyszem. Wzięli goja i ugotowali go w wodzie. A potem wlali tę wodę do naszych studzien, by nas wygubić«”. I tym razem w obronie Żydów wystąpił miejscowy biskup, ale podburzony przez Emicha tłum wraz z jego siepaczami wyważył wrota do pałacu biskupiego i wymordował ok. 800 Żydów, którzy się tam schronili. Podobnie było pięć dni później w Moguncji (ponad 1000 ofiar). Do pogromu doszło także w Kolonii. W ciągu kilku miesięcy gminy żydowskie w nadreńskich miastach w zasadzie przestały istnieć. Z życiem uszli jedynie ci, którzy zgodzili się przejść na chrześcijaństwo. Mając wybór między śmiercią i nawróceniem, niektórzy Żydzi wybierali desperacką trzecią alternatywę: zbiorowe samobójstwo, czyli zabicie swojej rodziny i siebie. Do ataków na gminy żydowskie dochodziło mimo gróźb ekskomuniki ze strony miejscowego duchowieństwa i ostrzeżeń notabli. Nie byli oni jednak w stanie powstrzymać zbyt licznego motłochu plebejsko-raubritterskiego, do którego nierzadko przyłączali się również mieszczanie.

„Masakra ludności żydowskiej w Metz podczas pierwszej krucjaty” – obraz Auguste’a Migette’a, XIX-wiecznego francuskiego malarza

Fab5669 / wikipedia / CC BY-SA 3.0