Powoli i małymi kroczkami, ale w dobrym kierunku

Z europejskiej perspektywy czas goni. – Wyszliśmy już poza kwestię odpadów i w tej chwili koncentrujemy się również na sposobach projektowania produktów w taki sposób, aby wykorzystywały jak najmniej zasobów i zawierały jak najwięcej materiałów przetworzonych lub nadających się do recyklingu. To duże wyzwanie dla Europejskiego Zielonego Ładu – mówiła podczas zorganizowanej w lipcu konferencji „Cyrkularna rewolucja: droga UE do neutralności klimatycznej” Aleksandra Tomczak, członkini gabinetu wiceprzewodniczącego Komisji Europejskiej Fransa Timmermansa. – Obecnie konsumujemy tak dużo, jakbyśmy mieli do dyspozycji trzy planety, a nie jedną – napominała.

Projektowanie to pierwszy – i w wielu wymiarach kluczowy – profilaktyczny element tworzenia gospodarczego obiegu zamkniętego. Ma on w znacznie większej niż dotychczas mierze torować drogę do skutecznego implementowania dwóch kolejnych etapów postępowania z rzeczami, którymi się otaczamy i których używamy: wydłużania okresu używania m.in. poprzez naprawianie, a także potencjalnego recyklingu wyrzucanych przedmiotów. Ostatecznością są odzysk energii poprzez spalanie odpadów oraz składowanie ich.

Droga do ideału w zakresie projektowania przyszłych produktów, a także wydłużania ich żywotności jest jeszcze dosyć długa – biorąc pod uwagę, że większość z nich jest dziś produkowana w sposób zachęcający do szybkiego pozbycia się ich po użyciu. Może dlatego najwięcej uwagi poświęca się – zwłaszcza z polskiej perspektywy – recyklingowi.

Nadrabianie luk

To jednak może się zacząć szybko zmieniać. Dziś swoją wiedzę o gospodarce cyrkularnej za niewystarczającą – „małą” lub „bardzo małą” – uznaje właściwie co drugi Polak, a za „przeciętną” – kolejne 40 proc. ankietowanych. Co ciekawe, w podobnych badaniach prowadzonych w poprzednich latach ocenialiśmy nasz poziom wiedzy wyżej: być może nie tyle przestajemy się interesować obiegiem zamkniętym, ile zaczynamy sobie uświadamiać luki w posiadanej wiedzy. Dwóch na trzech Polaków chce wiedzieć na ten temat więcej.

– Oddzielmy deklaracje od działań – zastrzega jednak w rozmowie z „Rzeczpospolitą” Konrad Nowakowski, prezes Polskiej Izby Odzysku i Recyklingu Opakowań. – Gdy mówimy o świadomości problemów, to w moim przekonaniu, ona rzeczywiście jest i rośnie. Ale gdy przyjrzymy się wyborom dokonywanym przez konsumentów, zauważymy, że świadomość nie przekłada się tak bardzo na wybory konsumenckie. Przyzwyczajenia albo ceny górują nad świadomością, że coś jest mniej zdrowe lub ekologiczne. Korzystamy z opakowań jednorazowych, bo to wygodne, a alternatywy wielokrotnego użycia trzeba sprzątać, myć, nosić – wskazuje Nowakowski.

Zarówno oddolna, jak i odgórna presja na producentów rośnie. – Gdy chodzi o projektowanie z myślą o recyklingu, trzeba podkreślić, że firmy się temu przyglądają – podkreśla prezes PIORO. Przy czym chodzi o niebagatelne inwestycje: linie produkcyjne, materiały o stosownych parametrach, stabilność procesu, zapewnienie bezpieczeństwa: zmiana opakowania może potrwać – w najlepszym przypadku – kilka miesięcy, zwykle od sześciu do dziewięciu. A w podjęciu decyzji wcale nie pomagają okoliczności takie jak inflacja czy spadek konsumpcji.

Przy czym nasz rozmówca wskazuje też, że w ustawie implementującej unijną dyrektywę Single Use Plastic – mającą w olbrzymiej mierze zredukować użycie jednorazowych plastików w naszym otoczeniu – znajduje się zapis o opłacie 20 groszy od opakowania jednorazowego. – Porównując to z kosztami około 50 groszy za mycie opakowania wielorazowego użytku, a także kosztami logistyki na poziomie kolejnych 20 groszy, ta opłata dla opakowań jednorazowych nie stanowi żadnej zachęty, by stosować rozwiązania wielokrotnego użytku – mówi Nowakowski.

System wyczekany

Długo wyczekiwanym krokiem jest sfinalizowanie prac nad założeniami systemu kaucyjnego. Pod koniec sierpnia prezydent podpisał ustawę z 13 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta ma wejść w życie 1 stycznia 2025 roku i stworzyć warunki, w których radykalnie wzrosną poziomy zbiórki odpadów – w tym oczywiście tych opakowaniowych. Zgodnie z limitami ustalonymi przez Unię Europejską powinniśmy już w 2025 r. osiągnąć 77-proc. poziom selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych, a cztery lata później limit wzrośnie do 90 proc.

Finalnie system kaucyjny ma obejmować plastikowe butelki o objętości do 3 litrów, butelki szklane wielorazowego użytku o pojemności do 1,5 l oraz puszki metalowe – aluminiowe i stalowe – o pojemności do 1 l. Oznacza to, że za rok z niewielkim okładem do naszego zakupu napojów w takich opakowaniach doliczana będzie kaucja – zwracana w momencie zwrotu opakowania lub odpadu opakowaniowego objętych systemem. Do otrzymania zwrotu kaucji nie będzie potrzebny dowód zakupu. Maksymalna wysokość kaucji ma wynieść 2 zł.

– W przypadku kaucji na butelki szacuje się, że kaucja, która zachęcałaby do zwrotu butelki w automacie lub sklepie, powinna wynosić około 1 zł – mówi Konrad Nowakowski. – Operator systemu kaucyjnego zapewne będzie postulować taką wysokość kaucji – dodaje.

System mają stworzyć przedsiębiorcy wprowadzający na rynek produkty w opakowaniach na napoje. Poprowadzą go tzw. podmioty reprezentujące twórców systemu: spółki akcyjne o minimalnym kapitale zakładowym rzędu 5 mln zł, posiadające zezwolenie wydane przez ministra ds. klimatu. Ustawa dopuszcza stworzenie większej ilości systemów kaucyjnych (a zatem podmiotów reprezentujących), co będzie wiązać się z koniecznością ustalenia warunków rozliczeń prowadzonych między podmiotami, a także ewentualnej wymiany między sobą zebranych opakowań lub odpadów opakowaniowych.

Wiele wyzwań

Czy system kaucyjny pozwoli nam się odkopać spod góry odpadów? Cóż, prawdopodobnie pozwoli nam przynajmniej znacznie ją zmniejszyć. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego w 2020 r. na polski rynek trafiły opakowania o łącznej masie 6,5 mln ton. Dwie najważniejsze kategorie, w których system kaucyjny może przynieść znaczące zmiany, to opakowania z tworzyw sztucznych oraz opakowania szklane – w obu przypadkach to po 24 proc. wszystkich opakowań na rynku (a opakowania na napoje nie wyczerpują przecież puli wszystkich opakowań ze szkła czy plastiku). Największą pulę stanowią opakowania z papieru i tektury (35 proc.), pozostałe opakowania to 17 proc. puli.

I przypomnijmy tu, że jeśli wskaźnik recyklingu dla odpadów opakowaniowych w Polsce sięgnął w 2020 r. 60 proc., to w przypadku np. opakowań z tworzyw sztucznych dobił on zaledwie 31,5 proc. Można zatem przypuszczać, że zbiórka i przetwarzanie opakowań papierowych czy szklanych idzie nam znacznie lepiej niż w przypadku plastików czy folii. Wprowadzenie systemu kaucyjnego będzie zatem istotnym krokiem w dobrą stronę – inicjatywą zapewne skomplikowaną, zwłaszcza w pionierskim okresie, dla producentów wprowadzających towar wraz z jego opakowaniem na rynek, ale z drugiej strony: czytelną dla konsumentów i uruchamiającą właściwy impuls (chęć odzyskania kaucji).

Ale do optymalnego scenariusza gospodarki cyrkularnej jeszcze długa droga. System kaucyjny nie rozwiąże problemów związanych np. z produktami z branż innych niż spożywcza – od kosmetyków po elektronikę czy nawet książki (gdzie foliowe lub plastikowe dodatkowe opakowanie stanowi jedynie rodzaj plomby, gwarantującej nowość towaru i zrywanej w momencie zakupu). Nie zapobiegnie problemom z separowaniem frakcji odpadów (to wszystkie te połączenia np. papieru i plastiku w opakowaniach, które mniej uwrażliwieni konsumenci wyrzucają gdzie popadnie). I nie zastąpi wiedzy o GOZ, którą Polacy tak bardzo chcieliby poszerzać. Idziemy zatem w dobrą stronę, ale na razie jest to raczej dreptanie niż energiczny marsz.

Opinia partnera cyklu "Rzeczpospolitej" - Gospodarka obiegu zamkniętego - Interzero

Przemysław Kuna, dyrektor zarządzający w Grupie Interzero w Polsce: