Pod uwagę bierze w pierwszej kolejności miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego oraz przepisy techniczno-budowlane. Zasadnicza różnica pomiędzy legalizacją budowy wymagającej pozwolenia a budowy na zgłoszenie dotyczy opłaty legalizacyjnej.
Dla samowolnej budowy bez zgłoszenia jest to ustalona kwota, która wynosi 2,5 tys. zł (np. tyle kosztuje legalizacja ogrodzenia o wysokości powyżej 2,20 m) lub 5 tys. zł (np. tyle zapłaci się za legalizację wolno stojących parterowych budynków gospodarczych, garaży, wiat lub przydomowych ganków i oranżerii o powierzchni zabudowy do 35 mkw.).
Jeszcze inne zasady obowiązują w różnego rodzaju robotach budowlanych innych niż budowa, które nie są samowolą w rozumieniu art. 48 i 49 prawa budowlanego.
Do takich naruszeń stosuje się art. 50 i 51 prawa budowlanego, np. dotyczy to nielegalnego remontu elewacji budynku czy też montażu krat na oknach w bloku.
W takim wypadku występuje się do powiatowego inspektora nadzoru budowlanego. Ten nakazuje wykonanie określonych czynności lub robót budowlanych w celu doprowadzenia do zgodności z prawem. Określa też termin ich wykonania.
Powiatowy inspektor nakłada także obowiązek (gdy istnieje taka potrzeba) sporządzenia i przedstawienia projektu budowlanego zamiennego, uwzględniającego zmiany wynikające z dotychczas wykonanych robót budowlanych. Nakazuje także wykonać określone prace w celu doprowadzenia wykonywanych robót budowlanych do stanu zgodnego z prawem.