Czy oznacza to, że obecnie nie ma żadnych podstaw do wypłacenia nauczycielom wynagrodzenia lub innych świadczeń rekompensujących okres strajku? Samorządy niektórych miast deklarują przecież, że takie świadczenia nauczyciele dostaną. Odpowiedź znajduje się w przepisach prawa pracy i orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Czytaj także: Ile nauczyciel straci finansowo na strajku
Podstawy prawne wynagradzania nauczycieli
System wynagradzania nauczycieli jest dosyć skomplikowany, zarówno od strony składników wynagrodzeń, jak i źródeł prawa regulujących zasady i wysokość ich wypłaty. Aby przybliżyć w największym skrócie te zagadnienia przed odpowiedzią na postawione pytania przyjrzyjmy się tym regułom.
Jeżeli chodzi o składniki wynagrodzenia, zgodnie z przepisami Karty Nauczyciela wynagrodzenie nauczycieli składa się z:
1) wynagrodzenia zasadniczego,
2) dodatków: za wysługę lat, motywacyjnego, funkcyjnego oraz za warunki pracy;
3) wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw oraz
4) nagród i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, z wyłączeniem świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i tzw. dodatku wiejskiego.
Według reguł ogólnych Karty Nauczyciela wysokość wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela uzależniona jest od stopnia awansu zawodowego, posiadanych kwalifikacji oraz wymiaru zajęć obowiązkowych, a wysokość dodatków odpowiednio od okresu zatrudnienia, jakości świadczonej pracy i wykonywania dodatkowych zadań lub zajęć, powierzonego stanowiska lub sprawowanej funkcji oraz trudnych lub uciążliwych warunków pracy.
Odnośnie aktów prawnych będących podstawą wypłaty należności ze stosunku pracy podstawowym źródłem prawa regulującym zasady wynagradzania nauczycieli jest Karta Nauczyciela. Nie jest to jednak akt jedyny. Przepisy Karty Nauczyciela, czyli aktu prawnego o randze ustawy, zawierają wiele delegacji do wydania przez poszczególnych ministrów rozporządzeń wykonawczych. I tak podstawowym aktem, który powinien być brany pod uwagę w tej sytuacji jest rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy.
Ten akt prawny reguluje wysokość minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego dla niektórych nauczycieli realizujących tzw. pensum, sposób udokumentowania prawa do określonej stawki wynagrodzenia zasadniczego, sposób obliczania wysokości stawki wynagrodzenia zasadniczego za jedną godzinę przeliczeniową i minimalnej stawki wynagrodzenia zasadniczego dla nauczycieli realizujących tzw. pensum, wykaz stanowisk oraz sprawowanych funkcji uprawniających nauczycieli do dodatku funkcyjnego, ogólne warunki przyznawania nauczycielom dodatku motywacyjnego, szczególne przypadki zaliczania okresów zatrudnienia oraz innych okresów uprawniających nauczycieli do dodatku za wysługę lat, wykaz trudnych i uciążliwych warunków pracy stanowiących podstawę do przyznania nauczycielom dodatku za warunki pracy, a także sposób ustalania wysokości wynagrodzenia za pracę w dniu wolnym od pracy.
Inne rozporządzenia ministerialne regulują ponadto szczególne przypadki zaliczania okresów zatrudnienia oraz innych okresów uprawniających do dodatku za wysługę lat, a także wykaz trudnych i uciążliwych warunków pracy, stanowiących podstawę do przyznania z tego tytułu dodatku, biorąc pod uwagę w szczególności stopień trudności zajęć realizowanych w warunkach trudnych i uciążliwych.
Kompetencje organów prowadzących szkoły, czyli rad gmin i rad powiatów
Niezwykle istotną cześć kompetencji w zakresie regulowania zasad wynagradzania ustawodawca powierzył w art. 30 ust. 5 Karty Nauczyciela organom prowadzącym szkoły i inne placówki systemu oświaty, czyli jednostkom samorządu terytorialnego. I tak zgodnie z tym przepisem do kompetencji rad gmin oraz rad powiatów należy ustalanie w drodze regulaminu:
1) wysokości stawek dodatków: za wysługę lat, motywacyjnego, funkcyjnego, za warunki pracy oraz szczegółowe warunki przyznawania tych dodatków,
2) szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
3) wysokość i warunki wypłacania składników wynagrodzenia takich, jak nagrody i inne świadczenia, o ile nie zostały one określone w ustawie lub w odrębnych przepisach.
Z powołanego przepisu Karty Nauczyciela wynika zatem niezwykle ważna kompetencja organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego, którą w powszechnym prawie pracy mają pracodawcy.
Poszukiwanie podstaw prawnych do wypłaty nauczycielom ewentualnych świadczeń za czas strajku rozpocząć wypada od wykładni przepisów Karty Nauczyciela, rozporządzeń ministerialnych, a wreszcie regulaminów uchwalanych przez organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego.
W przepisach Karty Nauczyciela oraz przepisach aktów wykonawczych brak jest regulacji, w świetle których można by przyjąć, że nauczycielom należy się wynagrodzenie za czas strajku. O ile jest oczywiste, w świetle art. 23 ust. 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, że nauczyciele, tak jak inni pracownicy, nie mają prawa do wynagrodzenia zasadniczego za czas strajku, o tyle dla części prawników wypowiadających się na temat podstaw wynagradzania nauczycieli za czas strajku nie jest oczywiste czy brak jest podstaw do wypłaty tych dodatków do wynagrodzenia, które są określone kwotowo, a nie procentowo od wynagrodzenia zasadniczego. Wychodząc jednak z założenia że zarówno wynagrodzenia zasadnicze, jak i różne dodatki do wynagrodzenia są należne za czas wykonywania pracy, brak jest podstaw prawnych do wypłaty tego typu należności za czas strajku. Takie należności mają bowiem naturę ekwiwalentną, to znaczy są należne za pracę wykonywaną, zgodnie z art. 80 § 1 k.p. Przepis ten zawiera ogólną regułę, w myśl której wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią.
Można z góry założyć, chociażby po lekturze kilku regulaminów rad gmin czy rad powiatów znajdujących się na stronach internetowych, że nie znajdziemy także podstaw do wypłaty wynagrodzenia za czas strajku w regulaminach uchwalanych przez organy prowadzące szkoły, tj. organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego.
Nagrody jako potencjalne źródło należności dla nauczycieli
Nagrody pracownicze nie mają charakteru wynagrodzenia i nie są ekwiwalentem za wykonaną pracę. Mogą więc być przyznawane nie za wykonywaną pracę, ale z innego tytułu.
Ogólna podstawa do wypłacania nagród dla pracowników znajduje się w art. 105 kodeksu pracy. Zgodnie z tym przepisem pracownikom, którzy przez wzorowe wypełnianie swoich obowiązków, przejawianie inicjatywy w pracy i podnoszenie jej wydajności oraz jakości przyczyniają się szczególnie do wykonywania zadań zakładu, mogą być przyznawane nagrody i wyróżnienia.
W przypadku nauczycieli zagadnienie to reguluje art. 49 Karty Nauczyciela, zgodnie z którym na nagrody dla nauczycieli za ich osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze tworzy się m.in. specjalny fundusz w budżetach organów prowadzących szkoły w wysokości co najmniej 1% planowanych rocznych wynagrodzeń osobowych, z przeznaczeniem na wypłaty nagród organów prowadzących szkoły i dyrektorów szkół.
W tym przypadku ponownie kompetencje do uregulowania zasad przyznawania nagród powierzone zostały organom prowadzącym szkoły, tj. organom stanowiącym jednostek samorządu terytorialnego. Istnieją więc legalne podstawy do przyznawania nagród w regulaminach organów prowadzących szkoły.
W ramach tych budżetów dyrektorzy szkół mogą przyznawać nagrody, co jednak nie może być panaceum na niewypłacanie wynagrodzeń za wiele dni pracy podczas strajku. Ponadto z uwagi na wysokość tych budżetów nie pozwoli to na zrównoważenie utraconych zarobków.
Porozumienia zbiorowe jako źródło wypłaty wynagrodzeń za czas strajku
Na stronie Związku Nauczycielstwa Polskiego kilka dni temu ukazało się stanowisko ZNP, zgodnie z którym możliwe jest wypłacenie nauczycielom wynagrodzenia za czas strajków na podstawie porozumień zbiorowych. Szkoda, że w tym dokumencie nie przedstawiono jednocześnie minimum stanu faktycznego, z którego wynikałoby czy obecnie organizowane strajki mają status strajków zakładowych, z czego wynikałoby kto może być stroną takich porozumień. Z wypowiedzi medialnych Prezesa Zarządu Głównego ZNP wynika wszakże, że są to spory organizowane przez zakładowe organizacje związkowe, czyli spory pomiędzy poszczególnymi szkołami i innymi placówkami systemu oświaty (pracodawcami) reprezentowanymi przez dyrektorów a organizacjami związkowymi.
Podzielam wnioski wynikające z tego stanowiska. W przedmiotowym dokumencie powołano się przede wszystkim na argument, że porozumienia zbiorowe oparte na ustawie są jednym ze źródeł prawa pracy, zaś ich treść może być korzystniejsza niż przepisy ustawowe. Przytoczono także argumenty, że gdyby nawet tego typu porozumień nie zaliczyć do porozumień mających oparcie w ustawie, dopuszczalność ich zawierania wynika z art. 59 ust. 2 Konstytucji RP.
W art. 9 § 1 kodeksu pracy w katalogu źródeł prawa pracy wymienia się m.in. porozumienia zbiorowe oparte na ustawie. Jest przy tym oczywiste, że takie porozumienia mogą kształtować prawa i obowiązki pracowników korzystniej, aniżeli przepisy ustawowe, co oznacza, że w przypadku zakończenia sporu zbiorowego podpisaniem porozumienia, w jego treści można przewidzieć obowiązek zapłaty przez pracodawcę (szkołę, przedszkole, itd.) wynagrodzenia za czas strajku, tym bardziej, że w budżetach placówek oświatowych takie pieniądze będą zaoszczędzone na skutek braku wypłat za czas strajku. Zawarciu takiego porozumienia nie stoi oczywiście na przeszkodzie art. 23 ust. 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.
Według stanowiska Komitetu Wolności Związkowej Międzynarodowej Organizacji Pracy zagadnienie wypłacania wynagrodzenia pracownikom za czas strajku zostało pozostawione do uregulowania przez ustawodawstwo krajowe, co jednak nie sprzeciwia się przyznawaniu takich świadczeń na podstawie źródeł zbiorowego prawa pracy (układów zbiorowych pracy, normatywnych porozumień zbiorowych czy regulaminów wynagradzania).
Sprawą zasadniczą jest zatem ustalenie czy porozumienia zawierane w czasie strajku lub na skutek jego zakończenia porozumieniem mogą być zaliczane do porozumień opartych na ustawie. Sąd Najwyższy przyjmuje, w ślad za poglądami nauki prawa pracy, że porozumienia postrajkowe zawierane w celu zakończenia sporu zbiorowego, czy także w jego trakcie, mają charakter normatywny, a zatem zalicza je do źródeł prawa pracy. Takie stanowisko SN zajął na przykład w następujących wyrokach: z 19 marca 2008 r., I PK 235/07, z 2 kwietnia 2008 r., II PK 261/07, z 24 września 2013 r. III PK 88/12 czy też z 12 sierpnia 2014 r., I PK 14/14/).
Wniosek: ponieważ porozumienia zbiorowe zawierane w czasie sporu zbiorowego czy też na jego zakończenie zalicza się do źródeł prawa pracy, w ich treści można przewidzieć prawo pracowników do wynagrodzenia za czas legalnego strajku.
Można się oczywiście zastawiać czy przedmiotem porozumienia zbiorowego kończącego spór zbiorowy czy też zawieranego w jego trakcie może być materia wynagrodzenia za czas trwania strajku, skoro nie było ona objęta żądaniami inicjującymi spór. Była zatem poza materią sporu zbiorowego. Odpowiedź na takie pytanie wydaje się jednak oczywista. Kwestia wynagrodzenia za czas strajku nie może być z natury rzeczy objęta żądaniami, które inicjują spór zbiorowy, ponieważ w chwili jego rozpoczęcia nie wiadomo czy w ogóle doprowadzi on do rozpoczęcia strajku. Wypłacenie wynagrodzenia za czas strajku jest uregulowaniem korzystniejszym, aniżeli treść art. 23 ust. 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Nie jest ono jednak niezgodne z zasadami prawa pracy, ani przepisami prawa pracy, które dopuszczają w wielu przypadkach zapłatę wynagrodzenia pracownika, pomimo nieświadczenia pracy. Ponieważ postanowienia porozumienia zbiorowego opartego na ustawie zalicza się w świetle art. 9 § 1 k.p. do przepisów prawa pracy, zatem możliwość tego typu uregulowania wynika z art. 80 k.p., zgodnie z którym pracownik ma prawo do wynagrodzenia za pracę wykonaną, ale także za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią.
- adw. dr Artur Rycak Partner zarządzający, Rycak Kancelaria Prawa Pracy i HR
