Określając zakres zaskarżenia wyroku można też odnieść się do numeracji poszczególnych czynów opisanych w wyroku bądź też w akcie oskarżenia, wskazując, który czyn opisany w określonym punkcie wyroku obrońca zaskarża oraz czy kwestionuje w tym zakresie winę czy też tylko orzeczenie o karze lub środku karnym.
W petitum apelacji profesjonalny podmiot powinien prawidłowo wskazać także podstawę zawartych w nim zarzutów. Pamiętać przy tym należy, że art. 438 k.p.k. zawiera zamknięty katalog rodzajów zarzutów, jakie mogą zostać postawione w apelacji. Zatem skarżący, dostrzegając w zaskarżonym wyroku określone uchybienie, powinien mieć umiejętność wynikającą z posiadanej wiedzy i doświadczenia zawodowego, zdefiniować to uchybienie, stawiając jeden czy też więcej zarzutów określonych w art. 438 pkt 1, 2, 3 i 4 k.p.k.
Czego nie może sąd odwoławczy
Kolejnym ważnym elementem petitum apelacji, oprócz prawidłowo zredagowanych zarzutów, są wnioski czy też wniosek końcowy apelacji. Ta część petitum powinna być zredagowana w sposób precyzyjny i respektujący zawarte w k.p.k. przepisy procedury karnej. Dotyczy to w szczególności apelacji wniesionej na niekorzyść oskarżonego. Fachowy podmiot, jakim jest z pewnością radca prawny, nie może bowiem redagować wniosku końcowego wbrew treści obowiązujących przepisów k.p.k. i którego uwzględnienie nie jest przez sąd odwoławczy możliwe. Pamiętać zatem należy o treści art. 454 § 1 k.p.k. oraz § 2 i 3 k.p.k. Sąd odwoławczy nie może bowiem skazać oskarżonego, który został uniewinniony w I instancji lub co do którego w I instancji umorzono warunkowo postępowanie (§ 1). Zatem w żadnej sytuacji pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego nie może domagać się zmiany wyroku uniewinniającego czy też umarzającego postępowanie i wnosić o skazanie oskarżonego przez sąd odwoławczy, bowiem tego rodzaju wniosek jest sprzeczny z prawem i niedopuszczalny. Pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego nie mógł dotychczas domagać się także od sądu odwoławczego zmiany wyroku w zakresie podwyższenia orzeczonej przez sąd I instancji kary pozbawienia wolności czy też zmiany na niekorzyść jej rodzaju, jeżeli ustalenia sądu w tym zakresie są nieprawidłowe czy też niepełne. Jeżeli bowiem sąd meriti nie ustalił w sposób prawidłowy, np. że oskarżony był uprzednio karany i że popełnił zarzucany mu czyn w warunkach powrotu do przestępstwa określonych w art. 64 § 1 k.k., to pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, zarzucając w apelacji sądowi orzeczenie rażąco niewspółmiernie łagodnej kary pozbawienia wolności, nie może domagać się od sądu odwoławczego zmiany wyroku w tym zakresie i orzeczenia kary surowszej, tylko powinien wnosić o uchylenie w tym zakresie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi I instancji. Od 1 lipca 2015 r. w związku z uchyleniem § 2 art. 454 k.p.k. taki wniosek jest możliwy i nie ma w takiej sytuacji konieczności uchylenia wyroku. Kwestia zgodności wniosku końcowego z prawem może wystąpić także wówczas, gdy na skutek apelacji obrońcy oskarżonego dojdzie do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Z treści art. 443 k.p.k. wynika, że w razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego albo na korzyść oskarżonego w warunkach określonych w art. 434 § 3 lub 4 k.p.k. Zatem z treści powyższego przepisu wynika w sposób jednoznaczny, że jeżeli pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego nie zaskarżył wyroku, który został uchylony jedynie na skutek apelacji obrońcy oskarżonego, to podczas ponownego rozpoznania sprawy nie może domagać się np. orzeczenia surowszej niż poprzednia kary pozbawienia wolności czy też orzeczenia środka karnego, który w uchylonym wyroku nie był orzeczony. Pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego nie może także domagać się uzupełnienia opisu czynu o dodatkowe znamiona, których opis nie zawierał przed zaskarżeniem na korzyść oskarżonego (wyrok SN z 29 czerwca 2011 r., V KK 238/10, Legalis – art. 443 k.p.k. zezwala na wydanie przy ponownym rozpoznaniu sprawy surowszego orzeczenia jedynie w stosunku do tych rozstrzygnięć sądu I instancji, które zostały wcześniej zaskarżone na niekorzyść oskarżonego. Innymi słowy, te części orzeczenia sądu a quo, które nie zostały zaatakowane w złożonym na niekorzyść oskarżonego środku odwoławczym, nie mogą zostać w toku dalszego postępowania ukształtowane surowiej; postanowienie SN z 5 października 2010 r., III KK 79/10, Legalis – instytucja gwarancyjna rozciąga się także na ustalenia faktyczne, i to niezależnie od tego, czy ustalenia te zawarte zostały w opisie czynu przypisanego oskarżonemu w tzw. części dyspozytywnej wyroku lub postanowienia czy jedynie w części motywacyjnej orzeczenia. Odniesienie zakazu reformationis in peius do ustaleń faktycznych i to zarówno w postępowaniu odwoławczym, jak i w postępowaniu ponownym, jest wynikiem konsekwentnej wykładni funkcjonalnej przepisów art. 434 § 1 i art. 443 k.p.k., mającej charakter gwarancyjny. W tej sytuacji zakaz orzekania na niekorzyść rozumieć należy jako zakaz dokonania jakichkolwiek zmian, które powodować mogą negatywne skutki dla oskarżonego, także zmian w zakresie ustaleń faktycznych, również tych zmian, które uwidocznione są jedynie w treści uzasadnienia orzeczenia; postanowienie SN z 26 sierpnia 2010 r., V KK 67/10, Legalis – orzeczenie surowsze wydane w ponownym rozpoznaniu to każde orzeczenie mniej korzystne dla oskarżonego pod względem skutków prawnych, a więc i takie, którym przypisuje się oskarżonemu wypełnienie innych jeszcze znamion ustawowych przestępstwa niż opisane w orzeczeniu, które zostało uchylone; wyrok SN z 1 stycznia 2009 r., V KK 2/09, Legalis – 1. Orzeczenie surowsze, w rozumieniu art. 443 k.p.k., to każde orzeczenie, które zawiera rozstrzygnięcia mniej korzystne z punktu widzenia oskarżonego w porównaniu z orzeczeniem dotychczasowym. W ramach tej oceny uwzględnieniu podlega nie tylko kara lub zastosowany środek karny, ale również ustalenia faktyczne, kwalifikacja prawna czynu, a także wszystkie możliwe następstwa tych rozstrzygnięć dla sytuacji prawnej oskarżonego. 2. Skazanie oskarżonego za czyn zarzucony mu wprawdzie odrębnie w akcie oskarżenia, ale włączony potem w opis innego przypisanego przestępstwa przy pierwszym rozpoznaniu sprawy, a następnie – przy ponownym rozpoznaniu sprawy – przypisanie takiego czynu jako oddzielnego przestępstwa, z zasady będzie orzeczeniem surowszym, w rozumieniu art. 443 k.p.k.).
Przed wprowadzeniem zmian wniosek końcowy powinien korespondować także z treścią zarzutu, co oznacza, że jeżeli obrońca oskarżonego kwestionuje w apelacji dokonane przez sąd meriti ustalenia faktyczne i dopatruje się źródła tego błędu w obrazie np. art. 410 k.p.k. polegającej na pominięciu istotnych dowodów bądź okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, to w takiej sytuacji złożenie wniosku o zmianę wyroku i uniewinnienie oskarżonego przez sąd odwoławczy jest przykładem wewnętrznej sprzeczności apelacji, pomiędzy treścią zarzutów a właśnie wnioskiem końcowym, bowiem obrońca oskarżonego domaga się w istocie wydania wyroku reformatoryjnego w oparciu o niekompletny materiał dowodowy. W tego rodzaju sytuacji, skoro obrońca dostrzega braki w zgromadzonym materiale dowodowym, to mając na uwadze także treść art. 452 § 1 k.p.k., powinien wnosić o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Istotny wpływ na treść wniosków końcowych apelacji wynika z uchylenia od 1 lipca 2015 r. § 1 art. 452 oraz zmiany treści § 2 tego przepisu. Dotychczas nie było zasadne złożenie wniosku o zmianę wyroku sądu pierwszej instancji w sytuacji, gdy materiał dowodowy sprawy nie był kompletny i zachodziła potrzeba jego uzupełnienia. Od 1 lipca 2015 r., zgodnie z nowym brzmieniem § 2 art. 452 k.p.k., sąd odwoławczy dopuszcza dowody na rozprawie, jeżeli nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości. Powyższa zmiana przepisu oznacza, że nie ma żadnych przeszkód, aby przed sądem odwoławczym strony przeprowadzały również dowody co do istoty sprawy, jeżeli tego rodzaju dowody zostaną przez sąd dopuszczone. Istotny wpływ na sposób redakcji wniosków końcowych wynika również z nowego brzmienia art. 437 § 2 k.p.k., który od 1 lipca 2015 r. stanowi, że uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może nastąpić wyłącznie w wypadkach wskazanych w art. 439 § 1 i art. 454 lub jeżeli jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości. Zatem w apelacji wnoszonej na korzyść oskarżonego wniosek o uchylenie wyroku będzie zasadny tylko w sytuacji, gdy zaistniała bezwzględna przyczyna odwoławcza lub też gdy przewód sądowy należy przeprowadzić w całości. Przy apelacji na niekorzyść dodać należy także wypadek wskazany w art. 454 k.p.k. W apelacji, w której autor podnosi zarzut stanowiący bezwzględną przyczynę odwoławczą, we wniosku końcowym należy wnosić o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania bądź też o uchylenie wyroku i umorzenie postępowania. Ta druga sytuacja będzie miała miejsce, gdy obrońca oskarżonego podniesie zarzut obrazy prawa procesowego stanowiący bezwzględną przyczynę odwoławczą określoną w art. 439 pkt 9 k.p.k., czyli np. brak wniosku o ściganie, przedawnienie karalności czy też powaga rzeczy osądzonej. Obrońca oskarżonego powinien wnosić o uchylenie wyroku (a nie o jego zmianę) także wówczas, gdy przy skazaniu oskarżonego domaga się warunkowego umorzenia postępowania.
Na co uważać...
Częstym błędem popełnianym przez wnoszących apelację jest domaganie się zasądzenia wynagrodzenia za obronę lub reprezentowanie pokrzywdzonego w sytuacji, gdy brak jest podstaw prawnych do złożenia tego rodzaju wniosku. Przed zawarciem w apelacji wniosku o zasądzenie wynagrodzenia autor apelacji, czyli adwokat lub radca prawny czy też występujący przed sądem aplikant, powinien mieć na uwadze, po pierwsze, czy w danej sprawie obrońca lub pełnomocnik został ustanowiony z wyboru czy z urzędu, jak również treść przepisów procedury karnej regulujących powyższe zagadnienie. W sytuacji gdy adwokat czy radca prawny występujący w roli obrońcy lub pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego został ustanowiony z urzędu, nie ma znaczenia treść wyroku, jaki zapadł w sądzie I instancji. Za tego rodzaju udział w rozprawie przysługuje od Skarbu Państwa wynagrodzenie określone w rozporządzeniu ministra sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (t.j. DzU z 2013 r., poz. 461) oraz rozporządzeniu ministra sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (t.j. DzU z 2013 r., poz. 490). W takiej sytuacji adwokat czy też radca prawny powinien złożyć wniosek o zasądzenie od Skarbu Państwa takiego wynagrodzenia i jednocześnie oświadczyć, że wynagrodzenie to w całości czy też w części nie zostało uiszczone. Jeżeli natomiast radca prawny został ustanowiony z wyboru i występuje w roli pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego, to należy mieć na uwadze treść art. 626 § 1 i art. 627 k.p.k., zaś gdy występuje w roli pełnomocnika oskarżyciela prywatnego – także treść art. 628 i 629 k.p.k. Z art. 626 § 1 i art. 627 k.p.k. wynika zatem, że pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego ustanowiony z wyboru może zasadnie domagać się zasądzenia od oskarżonego na rzecz oskarżyciela zwrotu kosztów zastępstwa procesowego tylko wówczas, gdy łącznie zostały spełnione dwa warunki, a mianowicie oskarżony został skazany przez sąd I instancji i we wniesionej apelacji skarżący domaga się jedynie zmiany zaskarżonego wyroku, np. przez orzeczenie surowszej kary, a nie jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
