Trybunał: przymus adwokacko-radcowski przed NSA zgodny z konstytucją

Trybunał badał konstytucyjność art. 246 § 1 ustawy  Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, który na stronę wnioskującą o przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym nakłada obowiązek wykazania, że  nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania. Jeśli wniosek dotyczy prawa pomocy w zakresie częściowym, strona musi wykazać, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

W lipcu 2017 r. skarżący wniósł osobiście do NSA skargę na wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym rozstrzygnięciem tego sądu z listopada 2016 r., utrzymującym w mocy urzędową decyzję o odmowie  stwierdzenia choroby zawodowej. NSA odrzucił skargę ze względu na niedochowanie przymusu adwokacko-radcowskiego.

W tym samym czasie skarżący wniósł do NSA wniosek o przyznanie adwokata z urzędu w celu sporządzenia skargi o wznowienie postępowania.  Zgodnie z procedurą, wniosek został przekazany do rozpoznania Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.  Postanowieniem starszego referendarza sądowego skarżącemu odmówiono  przyznawania prawa pomocy pełnomocnika z urzędu. WSA utrzymał to postanowienie w mocy.

W ocenie skarżącego przymus adwokacko-radcowski ogranicza prawo do sądu stronie, której sytuacja materialna nie pozwala na zlecenie sporządzenia skargi pełnomocnikowi z wyboru. Jego zdaniem decyzja o przyznaniu prawa pomocy pełnomocnika z urzędu powinna być  powiązana z rzetelnym i obiektywnym sposobem oceny  możliwości finansowych oraz przy wykluczeniu dowolności w ocenie, czy osobie przysługuje prawo do adwokata z urzędu.

Skarżący wskazał w skardze do TK, że zasada rzetelności wskazuje na konieczność skonkretyzowania zasad ubiegania się przez stronę postępowania sądowo-administracyjnego o pomoc państwa poprzez wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w celu złożenia nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Bez ustanowienia obiektywnych, jednoznacznych i wiążących sąd kryteriów oceny sytuacji materialnej strony przepis jest niekonstytucyjny.

W ustnym uzasadnieniu Trybunał  zaznaczył, że gwarancje składające się na prawo do sądu nie mają zawsze charakteru absolutnego, a korzystanie z nich może być ograniczone, jeśli istnieją ku temu dostatecznie ważkie powody konstytucyjne.

- Takie powody mogą wiązać się w szczególności z koniecznością zapewnienia właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, w tym – zagwarantowania adekwatnych środków finansowych na działalność sądów. Z Konstytucji nie wynika nakaz nieodpłatności postępowań sądowych i obciążenia ich kosztami Skarbu Państwa - wyjaśnił TK.

 W ocenie Trybunału, pojęcie „uszczerbku utrzymania koniecznego” – choć ma charakter ocenny – nie jest niedookreślone w stopniu, który mógłby zaważyć na uznaniu zaskarżonego przepisu za  niekonstytucyjny.

- Analiza orzecznictwa sądów administracyjnych i wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa wskazuje na to, że na gruncie tego przepisu doszło do wypracowania względnie jasnych i stałych kryteriów oceny przesłanki przyznania prawa pomocy, a więc nie można mówić o dowolności czy arbitralności rozstrzygnięć zapadających w tym zakresie - uważa TK.

Trybunał zwrócił też uwagę, że podejmowanie przez sądy decyzji w sprawie przyznania pomocy z urzędu jest rozwiązaniem optymalnym z punktu widzenia konstytucyjnego prawa do sądu, ponieważ pozostawia wyłącznie sądowi rozstrzyganie kwestii wpływającej na pozycję procesową strony w postępowaniu sądowoadministracyjnym.

- Konstytucja nie wymaga jednak, aby o przyznaniu prawa pomocy zawsze musiał decydować bezpośrednio sąd. Dopuszczalne jest zatem przeniesienie tego typu zadania na urzędników sądowych, jakimi są referendarze sądowi. Ustawodawca zadbał o to, aby rozstrzygnięcie takie  podlegało kontroli. Jeśli postanowienie w sprawie przyznania prawa pomocy zostało wydane przez referendarza sądowego, stronie przysługuje prawo sprzeciwu do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Jeśli z kolei – z uwagi na szczególny charakter sprawy – decyzję taką podjął bezpośrednio wojewódzki sąd administracyjny, na jego postanowienie stronie przysługuje zażalenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego - wskazał Trybunał.