W orzecznictwie podkreśla się, że wpisanie do rejestru zabytków układu urbanistycznego jest wpisem obszarowym, a nie indywidualnym. Nie oznacza to jednak, że obiekty znajdujące się na takim obszarze nie podlegają ochronie zabytków. Przeciwnie, wpis obszarowy oznacza, że ochronie prawnej podlegają wszystkie obiekty znajdujące się na danym obszarze. Inny jest tylko zakres ochrony takich obiektów niż obiektów wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków. W przypadku wpisu obszarowego ochronie podlegają zewnętrzne cechy obiektów (tworzące substancję zabytkową). Przy wpisie indywidualnym ochrona jest szersza, gdyż obejmuje także wnętrze obiektu (por. np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 18 czerwca 2013 r., sygn. II OSK 427/12, ZNSA 2013/6/142-146).
Zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 1 u.o.z. prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Takiego pozwolenia wymaga także podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku (art. 36 ust. 1 pkt 11 u.o.z.). Uzyskanie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora na podjęcie robót budowlanych przy zabytku nie zwalnia z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę albo zgłoszenia, w przypadkach określonych przepisami prawa budowlanego (art. 36 ust. 8 u.o.z.). Do obiektów budowlanych objętych u.o.z. stosuje się zatem zarówno przepisy tej ustawy, jak i prawa budowlanego.
W art. 45 ust. 1 u.o.z. przewidziano, że w razie wykonania robót budowlanych, czy innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku, bez wymaganego pozwolenia wojewódzkiego konserwatora, wojewódzki konserwator wydaje decyzję nakazującą przywrócenie zabytku do poprzedniego stanu, określając termin wykonania tych czynności albo zobowiązującą do doprowadzenia zabytku do jak najlepszego stanu we wskazany sposób i w określonym terminie. W orzecznictwie podkreśla się, że w u.o.z., w odróżnieniu od przepisów prawa budowlanego, nie przewidziano instytucji legalizacji samowoli. W razie naruszenia art. 36 ust. 1 u.o.z. konieczne jest zastosowanie jednej z sankcji przewidzianych w art. 45 ust. 1 tej ustawy (wyrok NSA z 24 stycznia 2017 r., sygn. II OSK 1090/15, LEX nr 2232473).
—Anna Puszkarska
podstawa prawna: art. 2 ust. 1, art. 3 pkt 1 i pkt 12, art. 6 ust. 1 pkt. 1 lit. b, art. 36 ust. 1 pkt 1 i pkt 11 oraz ust. 8, art. 45 ust. 1 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jedn. DzU z 2014 r. poz. 1446 ze zm.)
