Sędzia z automatu

O tym, który konkretnie sędzia będzie rozpoznawał sprawę z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego, rodzinnego, pracy i ubezpieczeń społecznych, decyduje przewodniczący wydziału. Zgodnie z treścią art. 206 § 1 kodeksu postępowania cywilnego przewodniczący jednocześnie z wyznaczeniem pierwszej rozprawy zarządza doręczenie pozwu i stosownie do potrzeby wyznacza sędziego sprawozdawcę. Może on zatem – w sposób dowolny, niedookreślony żadnymi przepisami ustawowymi, kierując się własną, subiektywną oceną pracy sędziów oraz, co oczywiste w kontaktach interpersonalnych, również własnymi sympatiami i antypatiami do poszczególnych osób – przydzielać sprawy do referatu. Nie można zatem wykluczyć takiej sytuacji, że znając zapatrywania prawne i poglądy w kwestiach społecznych podległych mu organizacyjnie sędziów, poprzez przydzielenie danej sprawy może w efekcie w pewnym stopniu kreować rozstrzygnięcie. Dlatego należy dopracować się takich przepisów, które zapobiegną administracyjnemu doborowi sędziów do orzekania.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego najdobitniej wyraża art. 6 konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (DzU z 1993 r. nr 61, poz. 284), stanowiąc, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Z kolei art. 45 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.

W świetle tych przepisów jednym z podstawowych elementów konstrukcyjnych prawa do rzetelnego procesu jest bezstronność sądu. Niewątpliwie może być ona zapewniona jedynie wówczas, gdy o składzie sądu rozpoznającego konkretną sprawę decydują czynniki obiektywne, niezależne od kogokolwiek.

System automatycznego przydzielania spraw istnieje w procedurze karnej. Polega na skojarzeniu kolejności wpływu spraw karnych do sądu z listą sędziów sądu lub wydziału, a wyjątkowo przeprowadzaniu losowania członków składu orzekającego. W myśl bowiem art. 351 kodeksu postępowania karnego sędziego albo sędziów powołanych do orzekania w sprawie wyznacza się w kolejności według wpływu sprawy oraz jawnej dla stron listy sędziów danego sądu lub wydziału. Odstępstwo od tej kolejności jest dopuszczalne tylko z powodu choroby sędziego lub z innej ważnej przyczyny, co należy zaznaczyć w zarządzeniu o wyznaczeniu rozprawy. Jeśli natomiast w akcie oskarżenia zarzuca się popełnienie zbrodni zagrożonej karą 25 lat pozbawienia wolności albo dożywocia, wyznaczenia składu sędziowskiego dokonuje się na wniosek prokuratora lub obrońcy w drodze losowania, przy którym mają oni prawo być obecni. Jednocześnie szczegółowe zasady wyznaczania i losowania sędziów określił w rozporządzeniu z 2 czerwca 2003 r. minister sprawiedliwości (DzU nr 107, poz. 1007), mając na uwadze konieczność zagwarantowania równego prawdopodobieństwa udziału w składzie orzekającym w każdej sprawie wszystkim sędziom danego sądu lub wydziału.

Zasady przyjęte w procedurze karnej niewątpliwie mają zapewnić obiektywizm w przydzielaniu spraw sędziom, dają gwarancję realizacji prawa do sądu niezawisłego i wyznaczonego do rozpoznawania sprawy w myśl stałych, prawem przewidzianych kryteriów. Rozwiązanie to ma doniosłe znaczenie gwarancyjne i powinno zapobiegać podejrzeniom o manipulacje składem sądu oraz sprzyjać tak ważnemu ze względu na cele wymiaru sprawiedliwości zaufaniu do sądu.

Tak samo powinno być w postępowaniu cywilnym. Dla zapewnienia poszanowania zasady bezstronności sądu w sensie obiektywnym (art. 45 konstytucji i art. 6 ust. 1 konwencji) potrzebna jest ingerencja ustawodawcy, a więc wprowadzenie do procedury cywilnej systemu opartego na skojarzeniu kolejności wpływu spraw do sądu z listą sędziów sądu lub wydziału.

Podejmując decyzję o wyznaczeniu sędziego referenta, przewodniczący wydziału powinien zatem co do zasady brać pod uwagę zapis w repertorium o wpływie sprawy do sądu oraz listę sędziów z uwzględnieniem faktu, którym sędziom przydzielono poprzednie sprawy. Oznacza to również, że strony będą mogły uzyskać w sekretariacie wydziału informację o tym, w jakiej kolejności wyznacza się sędziom wpływające sprawy oraz jaką pozycję w repertorium zajmuje ich sprawa.

Proponowane rozwiązanie wzmacniające gwarancje bezstronności sądu nie może mieć charakteru bezwzględnego i powinno doznawać ograniczeń, które racjonalnie uwzględniają realne konieczności oraz potrzeby praktyki. W szczególności oczywiste jest, że odstępstwo od alfabetyczno-chronologicznej metody wyznaczania sędziego może się wiązać z długotrwałą chorobą sędziego lub inną ważną przyczyną (np. planowany kilkutygodniowy urlop, nadmierne obciążenie innymi sprawami, które w efekcie prowadziłoby do przewlekłości postępowania, istnienie przesłanek z art. 219 k.p.c. przemawiających za połączeniem spraw, które pozostawałyby w różnych referatach, okoliczności powodujące wyłączenie sędziego). W takich warunkach wymaganie bezwzględnego respektowania zasady automatycznego przydzielania spraw raziłoby formalizmem, a nawet byłoby sprzeczne z dobrem wymiaru sprawiedliwości. Jednakże w razie zaistnienia przeszkody w rozpoznaniu sprawy przez sędziego wyznaczonego z automatu w zarządzeniu o wyznaczeniu innego sędziego referenta należy zaznaczyć przyczynę odstępstwa, by wykluczyć podejrzenia o manipulację składem orzekającym.

Postulowana zmiana treści k. p. c. (np. w postaci nowelizacji art. 206 § 1 k. p. c. w brzmieniu korelującym z regulacją zawartą w art. 351 k. p. k.) spowodowałaby wzmocnienie zasady bezstronności, gdyż o składzie sądu cywilnego, gospodarczego, rodzinnego, pracy i ubezpieczeń społecznych decydowałby nie czynnik administracyjny, lecz przesłanki obiektywne, niezależne od kogokolwiek.

Pewne wzmocnienie zasady obiektywizmu reguł wyznaczania sędziów referentów wyraża nowy regulamin urzędowania sądów powszechnych (DzU z 2007 r. nr 38, poz. 249). Wedle bowiem § 49 (umieszczonego w rozdziale zawierającym przepisy wspólne dla wszystkich rodzajów spraw rozpoznawanych w sądach rejonowych, okręgowych i apelacyjnym) przewodniczący wydziału przydziela sprawy sędziom i referendarzom sądowym zgodnie z zasadami określonymi w ustawie, w sposób wskazany przez kolegium sądu okręgowego lub apelacyjnego. Sprawozdawcę w kolejnych sprawach przewodniczący wydziału wyznacza według alfabetycznej listy sędziów wydziału, uwzględniając stan ich referatów, w tym rodzaj i ciężar gatunkowy poszczególnych spraw. Przewodniczący wydziału może wyznaczyć sędziego sprawozdawcę w kolejnych sprawach, odstępując od kolejności z alfabetycznej listy sędziów, jeżeli dana sprawa pozostaje w związku z inną z referatu danego sędziego.

Rozwiązanie to w odniesieniu do sędziów orzekających w pionie cywilnym, gospodarczym, rodzinnym, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jest niewystarczające, gdyż nie ma przekonujących argumentów uzasadniających różnicowanie sposobu przydzielania spraw sędziom w procedurze cywilnej i karnej.