Ślub kościelny: Jak unieważnić małżeństwo zawarte w kościele

Rozstrzyganie spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa należy do kompetencji sądów kościelnych. Proces ma na celu ustalenie, czy faktycznie małżeństwo zostało zawarte nieważnie i pozostaje nieważne z punktu widzenia prawa kanonicznego.

Od czego zacząć

Prawomocny wyrok odpowiada na pytanie: czy dane małżeństwo jest nieważne z konkretnego tytułu prawnego? Jeżeli orzekana jest decyzja pozytywna, strony mają możliwość zawarcia nowego związku małżeńskiego z inną osobą.

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego rozpoczyna się od wniesienia skargi powodowej do sądu kościelnego przez jednego z małżonków. Jeśli skarga nie będzie prawidłowo sformułowana, sąd nie może wszcząć kanonicznego procesu małżeńskiego.

3,5 tys. spraw o unieważnienie małżeństwa trafia co roku do sądów kościelnych

Skarga powinna zawierać oznaczenie sądu kościelnego, w którym sprawa ma być rozpatrywana, dane personalne strony powodowej i pozwanej, w tym ich miejsce zamieszkania lub pobytu. Ma wskazywać, na jakim tytule prawnym opiera się strona procesowa. Warto podać także dodatkowe informacje, takie jak dane parafii, w której zostało zawarte małżeństwo, oraz kiedy został zawarty ślub kościelny. Skarga nie jest zapisem ani zarysem historii rozpadającego się małżeństwa, jak w procesie świeckim o rozwód. Opisujemy w niej postępowanie współmałżonki(a) w nawiązaniu do nieprawidłowych sytuacji z życia małżeńskiego, aby sąd mógł odnaleźć związek przyczynowy między np. skrajną niedojrzałością, którą przedstawiamy jako tytuł prawny, a konkretnym zachowaniem współmałżonka. W efekcie sąd stwierdza, czy zawarcie umowy małżeńskiej nastąpiło z wadą w oświadczeniu woli przez którąś ze stron, tzn. czy strona wywiązała się ze swoich obowiązków małżeńskich w sposób prawidłowy.

W skardze należy przedstawić historię małżeństwa z uwzględnieniem okresu narzeczeństwa oraz czynników, które wpłynęły na rozpad związku. Wskazujemy środki dowodowe, jakie będą wykorzystane w procesie, listę ewentualnych świadków, a także dowodów rzeczowych, np. e-maile, zdjęcia. Zgodnie z kodeksem prawa kanonicznego obowiązek dowodzenia spoczywa na tym, kto coś twierdzi. Należy mieć wiedzę o podstawach prawnych dotyczących przyczyn nieważności małżeństwa. Według kodeksu prawa kanonicznego istnieją trzy źródła nieważności: tzw. przeszkody zrywające (np. wiek, pokrewieństwo), braki dotyczące formy zawarcia małżeństwa (np. brak uprawnień kapłana asystującego przy zawieraniu małżeństwa) oraz wady dotyczące zgody małżeńskiej.

Nie każdy powód

Najczęściej, aby uzyskać nieważność sakramentu małżeństwa, powód wykazuje wady zgody małżeńskiej. Zwykle jest to naruszenie istotnego obowiązku małżeńskiego. Zgodnie z kodeksem prawa kanonicznego małżonkowie mają m.in. obowiązek dochowania wierności (wyłączności) małżeńskiej, pożycia intymnego zmierzającego do zrodzenia potomstwa, a więc pożycia naturalnego, tworzenia wspólnoty życia małżeńskiego poprzez nawiązanie właściwych relacji interpersonalnych, brania odpowiedzialności za rodzinę.

3 lata co najmniej trwa pełen proces, tzn. w I i II instancji w Sądzie Kościelnym

Najczęściej małżeństwa są uznawane za nieważne z powodu skrajnej niedojrzałości jednego z małżonków. Współmałżonek uniemożliwia wytworzenie poprawnych relacji opartych na miłości i szacunku. Niezdolność psychiczna do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich w wielu przypadkach objawia się w sposób radykalny dopiero po ślubie, ponieważ od tej chwili strony mieszkają razem i są ze sobą, dzielą codzienne obowiązki itd. Dlatego w procesach z tytułu niezdolności psychicznej bada się również fakty poślubne. Przykład takiej niedojrzałości: mąż we wszystkich sprawach radzi się swojej mamy i nie liczy się ze zdaniem żony. Tymczasem małżeństwo ze swej natury ukierunkowane jest na dobro współmałżonków i dobro potomstwa, dlatego wyklucza się wszelkiego rodzaju akty godzące w osobę współmałżonka.

Osoba, która ma zamiar złożyć skargę o stwierdzenie nieważności małżeństwa, musi zatem najpierw uświadomić sobie, na jakiej podstawie chce to zrobić. Nie wnosi o orzeczenie rozwodu, jak się dzieje w sądzie cywilnym, ale uważa, że małżeństwo było zawarte nieważnie od samego początku. Uzyskanie unieważnienia małżeństwa stało się łatwiejsze, gdy w 1983 r. wszedł w życie nowy kodeks prawa kanonicznego. Dodano w nim zapis o psychicznej niezdolności do małżeństwa.

Po dwóch wyrokach

Po wniesieniu skargi przewodniczący trybunału kościelnego wydaje dekret o jej przyjęciu lub odrzuceniu. Jeżeli zostanie przyjęta, następuje proces sądowy. Nie wygląda on jednak tak jak w sądzie cywilnym. Nie ma zatem publicznych rozpraw, konfrontacji obojga stron wobec sędziego i świadków. Strony i świadkowie są wzywani pojedynczo na złożenie szczegółowych zeznań w obecności sędziego i często notariusza lub audytora. Zeznania mają posłużyć sędziom do zweryfikowania autentyczności stanu faktycznego zapisanego w skardze powodowej. Jeśli strona pozwana nie stawi się na wezwanie i nie przedstawi usprawiedliwienia, proces będzie kontynuowany bez jej udziału.

2 tys. zł średnio kosztuje uzyskanie unieważnienia małżeństwa, bez kosztów adwokata

W każdym procesie występuje obrońca węzła małżeńskiego. Kwestionuje on stanowisko powoda. Sporządza swoje uwagi – opinię prawną o ważności małżeństwa, kwestionuje argumenty strony powodowej i podaje w wątpliwość jej dowody. Strona powinna odpowiedzieć na uwagi obrońcy i potwierdzić wiarygodność swojego roszczenia.

Po wyczerpaniu środków dowodowych następuje publikacja akt sądowych. Oznacza to, że zgromadzony materiał jest jawny przez określony czas dla stron postępowania oraz ich adwokatów. Po tym czasie następuje zamknięcie postępowania dowodowego i przygotowanie sprawy do wyrokowania. Od wydanego wyroku strony mają prawo apelacji do trybunału II instancji, jeżeli wyrok stwierdza ważność małżeństwa. Jeśli natomiast wyrok orzeka nieważność, sprawa musi być rozstrzygnięta przez kolejny trybunał II instancji. W sprawach małżeńskich obowiązuje zasada, że orzeczenie podlega wykonaniu dopiero po dwóch zgodnych wyrokach.

ok. 20 świeckich adwokatów kościelnych jest obecnie w Polsce

Może się zatem zdarzyć, że ponowna możliwość zawarcia małżeństwa otwiera się dopiero po rozstrzygnięciu sprawy przez Trybunał III instancji, gdy np. I instancja orzekła pozytywny wyrok, II instancja negatywny, a III instancja znów pozytywny. W niektórych wyrokach sąd zastrzega także, że jedna ze stron może zawrzeć małżeństwo tylko za zgodą władzy kościelnej (tzw. klauzula).

Rafał Kornat jest absolwentem prawa kanonicznego i prawa na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, uczestnik studiów doktoranckich na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jest adwokatem kościelnym, prowadzi Kancelarię Prawną „KORNAT" specjalizującą się w prawie kanonicznym.

Co musi zawierać skarga

Pismo, od którego zaczyna się spór, powinno:

Opłaty procesowe

Z jakimi wydatkami trzeba się liczyć

W zależności od diecezji opłaty procesowe w Sądzie Kościelnym wynoszą od 900 zł do 2,3 tys. zł. Mogą się pojawić dodatkowe koszty, np. z powodu konieczności powołania biegłego sądowego. Zwykle od 100 zł do 500 zł. Cały proces może zatem kosztować ok. 3 tys. zł, choć zdarzają się znacznie droższe. Przysługuje jednak wniosek do sądu o zwolnienie z opłaty lub rozłożenie jej na raty.

ZDANIEM AUTORA

Rafał Kornat, adwokat kościelny