Spadek jest przedmiotem dziedziczenia, które najprościej można scharakteryzować jako sytuację prawną, w ramach której majątkowe prawa i obowiązki osoby zmarłej (spadkodawcy) oraz niektóre sytuacje prawne przechodzą z chwilą jej śmierci na inną osobę lub osoby (w częściach ułamkowych), w szczególności na osoby powołane do dziedziczenia (spadkobierców). Jedno zdarzenie, a mianowicie śmierć spadkodawcy powoduje więc dziedziczenie spadku po nim, które dotyczy jednocześnie całej masy spadkowej, przez co dochodzi do sukcesji uniwersalnej, bo dotyczącego przejścia całości praw i obowiązków zmarłego.
Dwie podstawy, trzy sposoby
Obowiązujące przepisy przewidują dwie podstawy powołania spadkobierców do spadku: na podstawie testamentu sporządzonego przez spadkodawcę lub wprost na podstawie przepisów ustawy, przy czym niekiedy dziedziczenie odbywa się częściowo na podstawie przepisów ustawy, a częściowo na podstawie testamentu.
1. Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, ale zachodzi jedynie, gdy spadkodawca pozostawił po sobie ważny testament, spełniający przewidziane w przepisach wymogi prawne jednej z dozwolonych form testamentu oraz zawierający ważne rozrządzenia spadkiem. Testament musi zawierać precyzyjne (lub przynajmniej możliwe do interpretacji) odzwierciedlenie ostatniej woli spadkodawcy oraz nie powinien wzbudzać wątpliwości co do pochodzenia i autentyczności rozrządzenia testamentowego.
Czytaj więcej
Należy sprawdzić, czy testament pozostawiony przez spadkodawcę jest ważny i nie został przez niego odwołany.
2. Dziedziczenie ustawowe stanowi zasadniczą podstawę dziedziczenia, która zachodzi, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie ważnego testamentu, sporządzonego w jednej z form przewidzianych w przepisach prawa. Dziedziczenie ustawowe znajdzie zastosowanie również w sytuacji, gdy spadkodawca wprawdzie sporządził testament, ale został on następnie uznany za nieważny albo gdy żadna z osób powołanych do spadku na podstawie testamentu nie chce lub nie może być spadkobiercą.
3. Dziedziczenie częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu zachodzi zaś, gdy w testamencie nie powołano spadkobierców do całości spadku (pozostał udział w spadku, do którego nie powołano spadkobiercy w testamencie). Co do zasady, część spadku, do której nie powołano spadkobiercy w testamencie, będzie wtedy podlegać dziedziczeniu na podstawie przepisów ustawy, podczas gdy pozostałe części spadku przypisane w testamencie poszczególnym spadkobiercom, będą podlegać dziedziczeniu testamentowemu.
Obowiązujące przepisy kodeksu cywilnego przewidują szeroki katalog dozwolonych prawem form testamentów, wśród których wyróżnia się testamenty zwykłe i szczególne. Testamenty zwykłe to:
- testament własnoręczny (holograficzny),
- testament notarialny,
- testament urzędowy.
- kolei do testamentów szczególnych zalicza się:
- testament ustny,
- testament podróżny,
- testament wojskowy.
Szczególna czynność prawna
Testament stanowi szczególną czynność prawną (oraz szczególny dokument) już choćby dlatego, że wywoływane przez niego skutki prawne zachodzą dopiero po śmierci spadkodawcy, a zatem testament ma charakter określany w prawie mianem mortis causa. Z punktu widzenia prawa testament jest także jednostronną czynnością prawną, jako że jego sporządzenie wyraża wolę wyłącznie przyszłego spadkodawcy.
Czytaj więcej
Dopiero przeprowadzenie formalności pozwala na ostateczne określenie grona spadkobierców.
Jest to również czynność o niezaprzeczalnie osobistym charakterze. Testament może zawierać rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci dokonane tylko przez jedną osobę, w związku z czym nie jest możliwe tworzenie testamentów wspólnych przez kilka osób. Osoba sporządzająca testament (testator) powinna mieć w momencie jego sporządzania pełną zdolność do czynności prawnych oraz dokonywać omawianej czynności osobiście, gdyż niemożliwe jest sporządzenie testamentu przez przedstawiciela.
Rodzaje testamentów zostały szczegółowo omówione w dodatku „Adwokat rodzinny” z 28 lipca br., pt. „Jak przekazać majątek spadkobiercom”.
Zdaniem autora
Piotr Świderski
Jakkolwiek dziedziczenie ustawowe stanowi zasadniczą podstawę dziedziczenia, to potencjalny spadkobierca powinien najpierw zawsze sprawdzić, czy spadkodawca nie pozostawił po sobie ważnego testamentu. W przypadku istnienia ważnego testamentu, sporządzonego przez spadkodawcę w jednej z przewidzianych form, dziedziczenie testamentowe wyłączy w całości lub w części dziedziczenie ustawowe, mając przed nim pierwszeństwo.
