Na czarnej liście

Stalinizm. Historycy koncentrują uwagę na wielkich wydarzeniach tego okresu, a media na najbardziej bulwersujących. Ale na ogół umyka uwadze presja systemu na zwykłych ludzi, a szczególnie ludzi uznanych za klasowych wrogów. Ja, mój Ojciec, moja rodzina byliśmy wpisani na czarną listę. I to ciężko wpłynęło na nasze życie.

W Zarybiu z Okulickim

Zimą 1945 roku Podkowa, wraz z sąsiednim Milanówkiem, stała się niemal stolicą Polski. Tu koncentrowało się życie polityczne. W Zarybiu (nasze gospodarstwo z dużym domem, na skraju Podkowy Leśnej) też działo się dużo. Mieszkali u nas Korbońscy [Stefan Korboński (1901–1989) – w 1945 pełnił obowiązki Delegata Rządu RP na Kraj], którzy stanowili podstawowe ogniwo łączności z Londynem. Ciągle u Ojca [Janusz Regulski (1887–1983), prezes koncernu energetycznego „Siła i Światło", członek władz Automobilklubu i Związku Łowieckiego, komendant główny Straży Obywatelskiej w Warszawie we wrześniu 1939] ktoś się zjawiał. W dokumentach procesu szesnastu w Moskwie znajduje się zeznanie Jasiukowicza [Stanisław Jasiukowicz (1882–1946), zastępca Delegata Rządu RP na Kraj. Aresztowany w marcu 1945 przez NKWD, sądzony w Moskwie. Skazany na pięć lat, zmarł najprawdopodobniej w więzieniu na Łubiance], który mówi, że „w końcu lutego lub na początku marca br. (1945), w miasteczku Podkowa Główna pod Warszawą, w majątku Regulskiego „Zarybie" (pensjonat), miałem konspiracyjne spotkanie z Okulickim [Leopold Okulicki (1898–1946) – generał, ostatni komendant główny AK. W 1945 w procesie w Moskwie otrzymał wyrok – 10 lat więzienia. Zginął w więzieniu na Łubiance]..." .

Wojna się skończyła, lecz wewnętrzne zagrożenie rosło. Zaczął się exodus na Zachód. Przez nasz dom przeszło wielu wyjeżdżających. Ojciec też się zastanawiał, czy nie powinniśmy emigrować. Miał wszelkie możliwości. W Brukseli czekali zaprzyjaźnieni Belgowie. Ale wyjazd z Kraju, który trzeba odbudowywać, to nie było rozwiązanie zgodne z filozofią życiową Ojca. Zostaliśmy.

Moim priorytetem stały się studia. Miałem już zaliczone prawie cztery lata politechniki. Wciągnęło mnie też życie studenckie. Wiosną podjęliśmy inicjatywę odtworzenia stowarzyszenia „Bratnia Pomoc", będącego reprezentacją studentów i organizatorem różnych form ich wspomagania. W maju zostałem wybrany do zarządu i powierzono mi przewodnictwo komisji kwalifikacyjnej, która miała organizować pomoc dla studentów. Mieliśmy ją rozdzielać, ale aby coś rozdzielać, trzeba najpierw to zdobyć. Zadania rosły więc jak na drożdżach. I do mnie wszyscy przychodzili tak po pomoc, jak i z inicjatywami, jak tę pomoc zdobywać. Stałem się jednym z najbardziej rozpoznawalnych studentów.

Bierutówna uruchomiona

Inauguracja roku akademickiego odbyła się bardzo uroczyście. Odnaleziono przedwojenny sztandar Politechniki. Zostałem wyznaczony na chorążego, co było oczywistym zaszczytem. Zebraliśmy się na Lwowskiej. Pod numerem 7 był wtedy rektorat. Dostałem sztandar do ręki.

I wtedy powstał problem, jak mogę go nieść, nie mając na głowie czapki Bratniaka Politechniki. Odznaką studenta była przecież czapka uczelni, która była przedmiotem dumy i honoru. Politechnika miała czapki okrągłe, brązowe z czarnym otokiem. Kolory sznurków odpowiadały wydziałom. Problem został rozwiązany w sposób dość brutalny. Jakiś student przyszedł w starej przedwojennej czapce, więc zaraz mu ją zdjęto z głowy i wsadzono na moją.

Ruszyliśmy w pochodzie wśród ruin Nowowiejską do kościoła Zbawiciela. Nabożeństwa odbywały się w sali parafialnej, gdzie dziś jest Teatr Współczesny. Ołtarz był na scenie. Stanęliśmy ze sztandarem obok ołtarza. To było wielkim przeżyciem. Mieliśmy poczucie, że budujemy coś nowego.

Inauguracja warszawskich uczelni uwidoczniła wszystkie problemy zburzonego miasta. Na Politechnice uruchomiono tylko dwa kierunki. Ale nawet one nie miały wystarczającej liczby sal. Mój wydział Inżynierii Lądowej korzystał z lokalu w liceum na Rakowieckiej. Ale trzeba tam było chodzić na piechotę. Tramwaje i autobusy nie kursowały. Studenci innych wydziałów nie chcieli jechać do Łodzi, jak im proponowano. Wszyscy żądali udostępnienia sal w gmachach rządowych, zwrotu ocalałych domów studenckich, remontów budynków uczelni.

Zarządzono egzaminy wstępne, a to wzburzyło studentów. Bo zróżnicowania pomiędzy nimi były ogromne. Jedni wrócili właśnie z obozów, a inni mieli wszystko dobrze poukładane w głowie, bo uczęszczali na nielegalne komplety. Ale byli też maturzyści sprzed pięciu lat, którzy wrócili z partyzantki. Żądano więc przyjęcia wszystkich bez selekcji.

Pod Belwederem odbyła się spontaniczna manifestacja, a to oznaczało niebezpieczeństwo represji. Uruchomiliśmy więc Krysię Bierutównę, która jako studentka architektury była też w naszym zarządzie. Bierut zgodził się przyjąć naszą delegację. Poszliśmy do Belwederu w piątkę.

Bierut przyjął nas miło na I piętrze. Była herbata i ciasteczka. Przeprosiliśmy za manifestację, ale przedstawiliśmy sytuację studentów i nasze postulaty. Przeprosiny przyjął i obiecał zająć się sprawą pozytywnie. Nie wiem, co z tego wyniknęło. Pewno niewiele. Moje losy potoczyły się bardziej dramatycznie.

Odnowiły się też nasze kontakty polityczne. Byłem członkiem Organizacji Polskiej i zaczęliśmy myśleć o powołaniu sekcji akademickiej. Chcieliśmy mieć miejsce do dyskusji o sprawach publicznych i przyszłości Polski. Spotkaliśmy się ze dwa razy.

Nago w ciemności

15 listopada 1945 roku zostałem aresztowany i znalazłem się w podziemiach budynku przy al. Ujazdowskich, gdzie właśnie instalowało się Ministerstwo Bezpieczeństwa.

Po tygodniu wyprowadzono mnie do biur na wyższych piętrach, żeby spisać personalia. Wtedy przeżyłem jedno z silniejszych wrażeń. Zobaczyłem Aleje Ujazdowskie. Były białe, zsypane śniegiem. Nie wiedziałem, że spadł. Z celi nie mogłem nic zobaczyć. Zdałem sobie sprawę, co to znaczy być izolowanym od świata.

W Alejach był normalny ruch. I miałem takie straszne uczucie, nieznane dla dwudziestolatka, że życie się toczy normalnie – a mnie tam już nie ma. Że można z człowiekiem zrobić wszystko i nikt nawet nie zwróci na to uwagi, że świat toczy się dalej, niezależnie od losu jednostki. To poczucie własnej znikomości, a właściwie zrozumienie swego miejsca w świecie, było wtedy dla mnie szokiem. To była jedna z lekcji, jaką mi dało życie – lekcja pokory.

Bierut przyjął nas miło na I piętrze Belwederu. Była herbata i ciasteczka. Przeprosiliśmy za manifestację, przedstawiliśmy sytuację studentów i nasze postulaty. Przeprosiny przyjął i obiecał zająć się sprawą pozytywnie

Po dwóch tygodniach przewieziono mnie na Rakowiecką do więzienia. Zaczął się ciąg przesłuchań. Zaczynały się około dziewiątej wieczorem. Okna były pootwierane, śledczy zakutani w płaszcze i szaliki, a ja w lekkim ubraniu byłem sadzany na sedesie jako na właściwym dla mnie miejscu. Póki siedziałem, to nie było najgorzej. Gorzej, gdy kazali stać twarzą do ściany bez ruchu w postawie na baczność przez kilka godzin w mrozie. Czasami w ciągu jednej nocy odbywało się kilka przesłuchań. A w dzień nie wolno było spać.

To było inne więzienie niż te z lat późniejszych, w których nie tylko można było czytać, ale i pisać książki. Za posiadanie skrawka nawet papieru, nie mówiąc o ołówku, szło się do karceru. Ja też tam wylądowałem. Śledczy chcieli zmiękczyć mój upór, bo do niczego się nie przyznawałem, a moje obecności na zebraniach tłumaczyłem opowiadaniem o wizycie u Bieruta. Więc w sylwestra zabrali mnie z celi rano i zaprowadzili na parter pod schody. Musiałem się rozebrać i drzwi się za mną zamknęły.

Stałem nago pośrodku piwniczki w zupełnej ciemności i tylko rękami masowałem całe ciało. Było zimno. Nawet bardzo. Cisza absolutna. Nogą wyszukałem jakieś naczynie, które mogło służyć dla celów fizjologicznych. Ale po każdorazowym użyciu podłoga stawała się mokra. Naczynie nie miało dna albo było dziurawe.

Stałem więc w kałużach własnego moczu. Trzymali mnie 14 godzin. W całkowitej ciemności i ciszy, odcięty od jakichkolwiek sygnałów zewnętrznych człowiek traci zupełnie poczucie czasu. To straszne uczucie zupełnego zawieszenia w pustce.

Dostałem wyrok roku więzienia za to, że nie doniosłem władzom o nielegalnej działalności kolegów. Zawieszono mi wykonanie wyroku dopiero w apelacji, na kilka tygodni przed upływem roku. Ale to zawieszenie pozwoliło mi na zatarcie wyroku, a tym samym na uniknięcie kłopotów człowieka karanego.

Rok 1947 to był dziwny okres zupełnie nieuzasadnionego optymizmu. Władza ludowa się umocniła i pokazała, jak bardzo potrafi być brutalna. Ale jednocześnie po okresie okupacji wszyscy chcieli jak najszybciej zacząć normalnie żyć i wierzyli, że będzie to możliwe. Wszyscy oczekiwali interwencji aliantów w obronie demokracji. Wszyscy oczekiwali, że „coś" się zdarzy.

Ojciec znalazł sobie nowe pole działalności po likwidacji „Siły i Światła", dużego koncernu, którym kierował. Wraz ze zniszczeniem Warszawy powstały nowe potrzeby transportowe. Ojciec postanowił więc stworzyć sieć autobusowej komunikacji podmiejskiej. Oparcie stanowiło EKD [Obecne WKD, kolej podmiejska założona przez koncern „Siła i Światło"]. Uruchomiono Wydział Komunikacji Pomocniczej i Ojciec stanął na jego czele. Przerabiano na autobusy ciężarówki, otrzymywane z demobilu amerykańskiego.

Prymitywny barak na Al. Jerozolimskich naprzeciwko hotelu Polonia pełnił rolę dworca. Starą fabrykę przy Złotej przerobiono na zajezdnię. W ciągu kilku miesięcy sieć objęła całą lewobrzeżną strefę podmiejską. Przedsiębiorstwo rozwijało się świetnie, prowadzone doświadczoną ręką Ojca i grupy fachowców, których potrafił zebrać.

Został aresztowany w marcu 1948 roku. Nie wiedziano, co mu zarzucić. W dokumentach, które uzyskałem z IPN, znalazłem stwierdzenie, że grupa liderów polskiego przemysłu przedwojennego stanowi poważne zagrożenie dla ustroju PRL, chociaż nie prowadzi żadnej działalności antyrządowej. Ale jakby miało się coś zmienić, to mogliby odegrać rolę wiodącą. Więc trzeba ich izolować.

Ojca skazano na 14 lat za rzekomą współpracę z Gestapo. Oskarżenie było tak absurdalne, że wkrótce po jego wyjściu na wolność ten sam sąd, który go skazał, tym razem całkowicie go uniewinnił. Ale przedtem siedem lat Ojciec spędził w więzieniu na Mokotowie i we Wronkach.

W ślad za uwięzieniem Ojca sąd wydał nakaz zabezpieczenia jego mienia na poczet przyszłego wyroku. A jednocześnie lokalny aparat w Podkowie uruchomił różne metody utrudniania życia. Wrogów trzeba było dobijać. Przede wszystkim dom objęto kwaterunkiem i do poszczególnych pokoi wprowadzano cale rodziny z nakazami. A ponieważ dom był przerobiony na pensjonat, w pewnym momencie mieliśmy piętnastu lokatorów. Ale były tylko dwie łazienki i jedna kuchnia. Matka utrzymała dla naszej rodziny tylko cztery pokoje, w których trzeba było ulokować siedem osób. Łatwo sobie wyobrazić, jakie to było życie.

Lokatorzy płacili komorne zupełnie symboliczne, a zajęcie mienia Ojca oznaczało, że jego połowę trzeba było przelewać na konto państwa. Matka na szczęście miała ustawową współwłasność, więc choć połowa zostawała. Ale nie mogła wystarczyć na pokrycie kosztów utrzymania domu.

Gospodarstwo, kiedyś bardzo nowoczesne, nastawione na produkcję warzyw i kwiatów, wpadło w ruinę pod ciężarem obowiązkowych dostaw. Na szczęście wydzierżawiła je miejscowa firma nasienna. Ale dzierżawa też w połowie szła na konto urzędu likwidacyjnego. A ponieważ wszystko było w połowie państwowe, niczego nie można było sprzedać.

Na szczęście Ojciec kiedyś kupił parę działek w Podkowie jako przyszły posag dla mojej siostry. Ponieważ ona była właścicielką, działki można było sprzedawać. Ostatnią Matka sprzedała kilka miesięcy przed powrotem Ojca. Majątek będący dorobkiem życia rodziców powoli zginął, niszczony przez system.

Gdzie są dziury w płotach

W 1947 roku ukończyłem studia i zacząłem pracować na budowach. Chciałem jednak utrzymać kontakt z Politechniką. Zostałem przyjęty na półetatowego asystenta. Ale tylko kilka miesięcy pracowałem. Ministerstwo nakazało mnie zwolnić.

Budowałem osiedle Młynów. Oddałem swój pierwszy budynek przy powstającej trasie W-Z, koło Towarowej, 22 lipca 1949. Wtedy wszystko się robiło z okazji jakichś świąt. W końcu roku okazało się jednak, że plany budownictwa nie zostały wykonane. Specjalna komisja ministerialno-ubecka badała sprawę. Jakoś się wytłumaczyłem, ale wiele osób miało poważne kłopoty. Niewykonanie planu to był sabotaż ze wszystkimi konsekwencjami.

Zostałem awansowany na stanowisko naczelnego inżyniera budowy tego fragmentu miasta. Moim dyrektorem został cieśla, jako tak zwany awans społeczny. Miły i rozsądny. Zaraz pierwszego dnia zaproponował podział zadań. „Ja się zajmę stołówką, a pan tą resztą". I w wieku 25 lat prowadziłem przedsiębiorstwo zatrudniające około tysiąca pięciuset ludzi.