Zaczyna się jak kryminał. U Dashiella Hammetta tytułowy „Sokół maltański”, wokół którego obracała się detektywistyczna intryga, też przecież był figurką. Tylko że narrator „Lasu duchów” trafia aż na dwie, „trochę większe od dłoni”. Obie w futerku, jedna z dwoma guzikami koloru bursztynowego w miejscu oczu, druga z jednym czarnym okiem pośrodku twarzyczki. „Wydawało mi się – czytamy – że jeszcze chwila, a pod palcami wyczuję bicie serca. Zupełnie, jakbym trzymał w rękach papużkę, wróbelka czy mysz”.

Znajdujemy się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, gdzie bohater ma za zadanie uporządkować zabałaganioną kolekcję syberyjską. Teraz siedzi sam w zakurzonym magazynie i trzyma owe dwa przedziwne artefakty w dłoniach. Bierze kartkę i zaczyna notować: „To nie są lalki. Na 99% to szamańskie figurki kultowe”. Następnie krótki spacer przez Kraków do domu i cięcie – bohater już siedzi w pociągu za Uralem. Tak oto został wezwany na wyprawę.

Czytaj więcej

Plus Minus

„Wojna” – recenzja. Ten film oddziałuje na zmysły i zostaje w pamięci

Alexowi Garlandowi udało się ożywić skonwencjonalizowane kino wojenne i zaproponować autentycznie...

Była „Gugara”, „Pan wszystkich krów”, teraz jest „Las duchów”

Ten styl to nie nowość – już w „Gugarze” z 2012 r., wydanej przez Czarne, Andrzej Dybczak fabularyzował swój reportaż, czyniąc siebie samego bohaterem i narratorem. Ale przecież nie on pierwszy. Wystarczy wspomnieć patrona nagrody, którą zdobył „Las duchów”, Ryszarda Kapuścińskiego. Z kolei anioł stróż drugiej, Marek Nowakowski, pisał prozę wydartą ze swojego życia, również samego siebie często namaszczając przewodnikiem po warszawskich zaułkach, barach, dworcach, więziennych celach. Nadawał w ten sposób swoim opowiadaniom reportażowego właśnie sznytu. Że to, co napisał, sam widział i słyszał. I znów – Andrzej Dybczak też już to robił. W „Panu wszystkich krów” (Wydawnictwo Nisza, 2018) tworzył prozę ze swoich spotkań, obserwacji i wspomnień.

„Las duchów”, Andrzej Dybczak, Wydawnictwo Nisza

Ta strategia pisarska (i życiowa) może budzić podziw. Bo o ile cenimy fikcję, doceniamy bogactwo wyobraźni, to życiopisanie zawsze będzie wymuszało lekki pokłon. Dostajemy bowiem sygnał, że ktoś literaturę traktuje absolutnie serio. Jest gotów rzucić na szalę swoją biografię i wrażliwość. Oczywiście, są tu pułapki – począwszy od ekshibicjonizmu, na bohaterszczyźnie kończąc. Ale Andrzej Dybczak przechodzi nad nimi jak nad kałużą. Jest narratorem i bohaterem, ale co chwila usuwa się na drugi-trzeci plan. Kiedy tylko spotyka na swojej drodze drugiego, kimkolwiek on jest, cała uwaga skupia się na nim. Czy to będzie pracownik Rosnieftu z Uzbekistanu, pijany nafciarz z Łukoilu, prowincjonalny milicjant gdzieś w Okręgu Jamalsko-Nienieckim czy wreszcie centralne postacie tej książki – współcześni Selkupowie i Nieńcy. Ostatni przedstawiciele etnosów Syberii, na ziemi których leży podziemny ocean gazu i ropy. Ku ich utrapieniu.

Czytaj więcej

Plus Minus

„Krzywda” Pawła Rzewuskiego to oszałamiający horror po sarmacku. Recenzja

Co by się stało, gdyby ktoś wymieszał serial „1670” z horrorami Jordana Peele’a, wstrząsnął i dod...

Jest w tej książce niezwykłe napięcie. Bo z jednej strony Andrzej Dybczak pisze o swoich podróżach do osad selkupskich i nienieckich z precyzją etnografa, którym jest zawodowo, a nie tylko amatorsko. Na stronie internetowej krakowskiego muzeum można zresztą znaleźć jego pierwotne, kuratorskie teksty o kolekcji syberyjskiej, które były zalążkami tej książki. Z drugiej strony jest w tej opowieści antropologiczna struktura i pewna doza umowności. Rozumiemy, że gdy pisze o Czerwonym Mieście, to chodzi o miasto Narjan-Mar, ale gdzie leży Osada Między Jeziorami z części pierwszej „Lasu duchów”, to już trudno mnie, syberyjskiemu laikowi, stwierdzić.

Nie wywołuje to jednak żadnego czytelniczego chaosu, to coś innego niż geograficzna beztroska. Bo zarazem wszystko jest tu klarowne: pierwsza część, tytułowa, opowiada o podróży do Selkupów (już za Uralem, patrząc z zachodniego punktu widzenia) śladami tajemniczych figurek w wiewiórczym futerku. Druga opowieść zatytułowana „Dziewczyna z północnego kraju” to wyprawa do Nieńców (przed Uralem), do delty Peczory. Pierwsza jest wyprawą bohatera dość tradycyjną, ze zwrotami akcji, napotkanymi pomocnikami, przeszkodami oraz tajemnicą, której rozwiązania bohater próbuje dociec. Druga to opowieść w opowieści. Wszystko zaczyna się i kończy w małym domku pośród Małozielskiej Tundry. To  ostatnia chatynka, dalej nie ma już nic – „za horyzontem jest prawdziwe Morze Barentsa” – czytamy. Tam, podczas rozmowy z dwiema nienieckimi kobietami, otwierają się kolejne szkatułki z opowieściami. A wszystko krąży wokół kilku części garderoby ofiarowanych krakowskiemu muzeum w 1906 r. przez syberyjskiego zesłańca Izydora Sobańskiego. Chodzi konkretnie o dwa okrycia futrzane, portki, a do tego czapę i wysokie buty. Czy ktoś tu ma albo widział podobne? – prowadzi swoje etnograficzne śledztwo Andrzej Dybczak.

Wiemy, że to on, choć w książce pozostaje anonimowy. Przedstawia się jako etnograf albo muzealnik. Nie uchodzi jednak niczyjej uwadze, że to Polak, znaczy się wróg, co wywołuje oskarżenia o szpiegostwo oraz inne napięcia. „Czasem nocą budziły mnie głosy ludzi na różnych etapach podróży, upojenia, życia. Raz zaniepokoiło mnie dwóch mężczyzn stojących w nocy przy mojej koi. – Ten co? – spytał jeden. – Amerykański szpieg, na ch... – odpowiedział drugi. – Udusić? – Chcesz siedzieć?”.

Czytaj więcej

Plus Minus

Siergiej Lebiedew: Podróżowałem do świata umarłych

Widziałem ukrytą Atlantydę łagrową, opuszczone królestwo, w którym – jak później odkryłem – władc...