Józef Robakowski: Żeby życie było interesujące, trzeba je umieć przeżyć świadomie

Przez całe życie utrzymuje pan bardzo szybkie tempo pracy – teraz wystawa w Łodzi, wkrótce w podkrakowskich Krzeszowicach. Dopiero co pokazywał pan swoje filmy w Wiedniu. No i ta intensywna obecność w mediach społecznościowych...

Niektórzy zarzucają mi, że jestem zbyt aktywny, chociaż mam 83 lata. Nie rozumieją, że bierze się to z potrzeby działania, robienia ważnych dla mnie rzeczy, takich jak fotografia kreacyjna czy film analityczny na przykład. Choć nie do końca pojmuję dzisiaj świat najnowszych technologii, to jednak wiem, co trzeba zrobić, żeby przełożyć dawne prace na dzisiejsze możliwości. I dodam, że ostatnio zostałem zaproszony do wykreowania pierwszej wystawy, otwierającej nową odsłonę w świetnej prywatnej łódzkiej galerii ATLAS Sztuki. Już wkrótce pojawi się w Łodzi nowoczesne międzynarodowe centrum różnych mediów.

Nad czym więc pan teraz pracuje?

Nad opanowaniem tego, co do tej pory zrobiłem, poukładaniem wielu porozrzucanych w czasie i miejscach wątków – to cel moich kolejnych wystaw. Chcę sprawdzić, czy nadal mają istotny sens. Czas weryfikuje nasze myślenie. Najważniejsza jest umiejętność złapania najciekawszych sytuacji z danego okresu i zatrzymanie ich – także w postaci nieoczekiwanej, tak jak choćby egzemplarze „Trybuny Ludu”, które znalazły się na wystawie „Gnuśne lata 80.” w Galerii Miejskiej w Łodzi. Dawniej nikt by ich nie chciał, ale dziś widać jeszcze lepiej, jaką miały siłę propagandową. Są dziś dokumentami. Dopiero z perspektywy czasu widać, że wiele lat minęło, a mechanizmy pozostały. Dzieło sztuki nie musi być piękne, bywa nim czasem interesująco zapisana szara kartka papieru.

Wystawa jest dość ponura – filmy, dokumenty, fotografie pokazują obraz represyjnego świata lat 80. Tylko taki był?

Takim go pamiętam. Nie było do kogo się odezwać. Jeden na drugiego donosił, byłem kilka razy przesłuchiwany. Pracowałem w PWSFTviT, byłem w niej rodzajem inspiratora w czasie strajku Filmówki. I to profesorowie donieśli na mnie do esbecji, która wcale nie była wtedy dla naszych przedsięwzięć groźna. W 1980 roku nie rozumiała, co to jest „performance” ani co to artystyczna instalacja. Jak cenzorzy oglądali nasze analityczne prace z tamtego czasu, to te przeglądy potwornie znudzeni opuszczali. Zaczęły się donosy. W 1982 roku na własne życzenie opuściłem uczelnię, która w wyniku stanu wojennego wróciła do starego programu. Przez 15 lat nigdzie nie pracowałem. Miałem taką biedę, że zabrakło mi do sprzedaży zbieranych butelek. Nie miałem zasiłków, nie udało się też w antykwariacie sprzedać żadnej książki z mojej zasobnej biblioteki. Żyłem z paczek, które dostawałem z zagranicy – głównie od Niemców, Holendrów i Jugosłowian, co ciekawe. Zatrzymali mi paszport, więc o żadnych wyjazdach nie było mowy. Wtedy sprzedałem z biedy z mojej kolekcji Galerii Wymiany kilka cholernie ważnych prac, m.in. Josepha Beuysa, bo wtedy przeciętnych rzeczy nikt nie chciał kupować, tylko nadzwyczajne. Rozstałem się z żoną, też z biedy. Dookoła mnie wtedy nikt nie miał pieniędzy. Ratowała nas jako jedyny przejaw wolności alternatywna działalność artystyczna jako Kultura Zrzuty. Ale poza tym była totalna beznadzieja.

Pan się jej nie poddawał.

Bo stworzyliśmy ogólnopolską sieć ludzi w stylu fluxusowym – nieważny był wiek, tylko czy jest się fajnym człowiekiem i artystą. Poza tym nad swoim życiem warto mieć kontrolę, a wódkę trzeba było z umiarem pić. Moje córki nigdy nie widziały mnie pijanego. Żeby życie było interesujące, trzeba je umieć przeżyć świadomie.

Czytaj więcej

Plus Minus

Wideo na czerwonym dywanie

Jak ten gatunek czy raczej tendencję nazwać – kinowideo? Performance aktorski? Czy z angielska – visual-movies? Dzieła plasujące się pomiędzy kinem a sztukami wizualnymi oglądane są zarówno w galeriach i muzeach, jak w kinach.

Dlaczego z różnych dekad polskiego życia wyróżnił pan właśnie „Gnuśne lata 80.”?

Każda dekada PRL miała swoje słabe punkty. Ale licho było zawsze, jeszcze przed PRL, co dobrze pamiętam. Byłem przy mamie, ojca właściwie nie miałem – zginął na wojnie. Mam z nim tylko jedno zdjęcie sprzed 1 września 1939 – siedzę u niego na kolanie, mam pół roku. Przyjechał wtedy pożegnać się z mamą. W domu zawsze było strasznie mało pieniędzy i kiepskie warunki – mieszkaliśmy w jednym pokoju, aż do mojego 23. roku życia.

Był pan maminsynkiem?

Bardzo szanowałem moją mamę, do końca jej dni. Ale nie było we mnie nic z maminsynka, bo byłem i samodzielny, i zaradny. Umiałem organizować sobie życie, ale mama wszystkie ważne sprawy powierzała mojemu o trzy lata starszemu bratu. On był poważny, ja – psotny. Do siebie byliśmy zupełnie niepodobni, za to on – do ojca, a ja – do matki. On szybko wywędrował do Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie i tam się ode mnie bardzo oddalił. Rozstaliśmy się ideowo. Kiedy przyjeżdżał na święta do domu, mama mówiła: „tylko proszę – nie o polityce”. Bo inaczej zaraz się kłóciliśmy. Dla mamy artysta był kimś niepoważnym, więc ja też. W naszej ziemiańskiej rodzinie nie było takich tradycji. Gdyby mama wiedziała, że skończyłem dwa fakultety i jestem profesorem zwyczajnym – przewróciłaby się pewnie w grobie z radości i satysfakcji, że ma uczonego syna.

Ale przed laty przysparzał pan chyba mamie kłopotów…

Raczej zdziwienia, że taki jestem, że chcę tylko kina i fotografowania.

Skąd owe ciągoty w domu bez takich tradycji?

W 1946 roku, mając siedem lat, przyjechałem z mamą do Gdyni do ciotki, która w tamtym czasie była właścicielką największego w mieście kina Warszawa. Za darmo mogłem do niego chodzić – nie tylko o każdej porze, ale i na każdy grany tam film. A były i dozwolone od 24. roku życia – włoskie ekranizacje wielkich historycznych powieści. Wtedy do kina przychodziły tłumy, bo filmy były głównie zachodnie: amerykańskie, włoskie, francuskie. I ani jednego radzieckiego, chociaż – do czasu. Dwa lata później było już całkiem odwrotnie, co nie znaczy wcale, że obrazy zza wschodniej granicy były gorsze. Przeciwnie, to było wspaniałe kino – przedwojenną ekranizację powieści Katajewa „Samotny biały żagiel” oglądałem chyba z dziesięć razy. Kochałem te filmy, były uwodzicielskie. Kiedy pokazałem niedawno mojej młodszej córce „Świat się śmieje”, mimo że nakręcony został ponad 75 lat temu, bardzo jej się spodobał, a to jest wielki komplement, bo często po kilku latach filmy się nie nadają do oglądania. Radzieckie kino bywało wyśmienite. A potem, jak na początku lat 50., przeprowadziłem się do Tucholi, nałogowo chodziłem do tamtejszego kina Mir. Zdarzały się tu i przeglądy filmowej awangardy, które bardzo mi się podobały. Już fotografowałem. Mama kupiła mi wtedy półprofesjonalny aparat, co znaczy, że zaczęła we mnie wierzyć. Na byle co nie wydałaby tych pieniędzy.

Ale na studia w Filmówce się pan nie dostał.

Wydawało mi się, że egzamin zdałem. Byłem po prostu naiwny, sądząc, że wystarczy mieć wiedzę i talent. Wielu chętnych walczyło o pięć miejsc i wtedy nie było możliwe, żeby dostać się na te studia prosto po maturze, zwłaszcza jak się było takim jak ja, chłopakiem z małego miasteczka.

Jednak się pan nie poddał.

Bo wiedziałem, czego chcę. I tak wyszło mi to na dobre, bo chroniąc się przed wojskiem, trafiłem do policealnej gdańskiej szkoły, w której nauczyłem się projektować książki, pracować w drewnie, metalu, nitować, spawać, czyli zastosowałem się do rady mojej mądrej babci: „rób to, co sam możesz wykonać”. Rozkochano mnie w ręcznej robocie. Nauczyłem się wtedy szanować dzieła sztuki o najprzeróżniejszej specyfice, z każdej epoki.

I z tej miłości do sztuki został pan multiartystą?

Uznałem, że aby ciekawie przeżyć życie w socjalizmie, trzeba uprawiać sztukę, bo to przynajmniej gwarantuje poczucie wolności.

Sprawdziło się?

Sprawdza się do tej pory. Wielokrotnie spotykałem fenomenalnych, inspirujących ludzi, z którymi robiłem wiele ciekawych projektów. To była szkoła mentalnego luzu i tak rozumieliśmy sztukę. Kiedy byłem na UMK w Toruniu, na przykład, wypożyczaliśmy z ambasad filmy o sztuce i pokazywaliśmy w studenckiej stołówce. Frekwencja była znakomita, bo wtedy nie było mowy, żeby zobaczyć gdzieś indziej kino francuskie, holenderskie, kanadyjskie czy amerykańskie. Kiedy w Toruniu zakładaliśmy z kolegami z Wydziału Sztuk Pięknych tamtejszego Uniwersytetu grupę Zero 61 postanowiliśmy od zera robić nową, kompletnie inną niż do tej pory fotografię. To „nowe” i „kompletnie inne” było też w latach 70. najważniejsze w Warsztacie Formy Filmowej. Porzuciliśmy literaturę i wszystko, co zbędne. Uprawialiśmy kino analityczno-materiałowe, czyli wszystko robiliśmy własnym konceptualnym umysłem i gołymi rękami.

Łódzką Filmówkę przecież pan skończył.

Studia operatorskie, jak mi doradził prof. Jerzy Mierzejewski. Uświadomił mi, że dzięki nim będę sam decydował, jak użyć kamerę, a nie będę musiał słuchać reżysera, jak mam się nią posługiwać.

Ale chociaż tyle śmiałości było w pańskich poczynaniach, to jednak nie pod wszystkimi pracami podpisywał się pan wtedy swoim nazwiskiem.

Tylko pod tymi, których nie byłem pewny, czyli olejnymi obrazami. Zdawałem sobie sprawę, że swoimi działaniami sprawiam, że jedni mnie wspierają, a drudzy – wręcz przeciwnie. Obojętnych nie było. Nie chwaliłem się więc obrazami, bo kompletnie nie pasowały do moich filmów. Ale one miały swoją absurdalną wartość, dlatego były bardzo żywo dyskutowane. Dopiero teraz je ujawniłem jako „własne” dzieła, które obecnie powiększyłem dzięki technice cyfrowej do ogromnych rozmiarów. Nieoczekiwanie stały się niezwykle aktualne i wyraziste. Wtedy, w latach 60., artysta Józef Korbiela został cynicznie wymyślony, by ewentualne negatywne opinie wziąć na siebie, ale to właśnie jego dzieła bywały dla mnie przejawem absolutnej wolnościowej satysfakcji.

Nie przeszkodziło to panu równolegle kręcić tradycyjnych dokumentów o artystach: Katarzynie Kobro, Władysławie Strzemińskim, Tytusie Czyżewskim, Witkacym…

Aż do realizacji „Żywej galerii”, filmu o neoawangardowym środowisku, manifeście pokolenia, unikalnego dokumentu o progresywnej polskiej sztuce. Pierwotnie miał dotyczyć Muzeum Sztuki w Łodzi i 30 związanych z nim artystów. Ale kazano w wytwórni WFO usunąć siedmioro z nich, m.in. Partuma, Warpechowskiego, Natalię LL, Waśkę, Lachowicza… Wysłałem protestacyjny list do ówczesnego ministra kultury Józefa Tejchmy. Ciekawie zareagował – przysłał do Łodzi swojego młodego sekretarza, który zadecydował, że film zostanie wyprodukowany w autorskiej wersji z tzw. ograniczonym rozpowszechnianiem. W wyniku takiego obrotu sprawy moje kontakty z WFO zostały absolutnie zerwane.

„Sztuka to potęga” z 1985 r.

Foto: archiwum prywatne (2)