Jak ostrzec przyszłe pokolenia

Znaki te, aby były zrozumiałe, jednoznaczne i uniwersalnie, muszą być niezależne od kontekstu historycznego i kulturowego. Tak oto zarządzanie odpadami radioaktywnymi zmusiło nas do myślenia o długofalowych narzędziach komunikacji i ich skutkach dla współczesności. Jak przygotujemy komunikat zdolny dotrzeć za ileś pokoleń do ludzi, których nie poznamy.

Radioaktywność jest niebezpieczna, co do tego wszyscy są zgodni. Składowanie odpadów pod powierzchnią ziemi przez tysiące lat to poważny problem dla inżynierów, lekarzy i instytucji państwowych. Poza tym jest też kwestia społecznej odpowiedzialności – musimy powiedzieć przyszłym pokoleniom o dziedzictwie, jakie po sobie zostawimy. Jak możemy im powiedzieć o zagrożeniu i zapobiec przypadkowym skażeniom lub innym fatalnym w skutkach sytuacjom?

Nie wystarczy zadbać o kwestie techniczne i zabezpieczenia ekologiczne. Nikt przecież nie wie, co się może zdarzyć, jeśli ktoś w odległej przyszłości napotka pozostałe po nas odpady radioaktywne i zacznie się z nimi niewłaściwie obchodzić. Aby zapobiec takiemu scenariuszowi, od lat 80. Departament Energii zleca interdyscyplinarnym grupom naukowców przygotowanie planu komunikowania przyszłym mieszkańcom ziemi o zagrożeniach.

Kiedy w latach 90. oddawano do użytku prototypowy zakład izolacji odpadów (WIPP) w stanie Nowy Meksyk, na powierzchni pojawiło się kilka rodzajów oznaczeń. Zaprojektowano je tak, by przekaz i sens były absolutnie jasne, nawet jeśli nie byłoby w pobliżu nikogo, kto mógłby je wytłumaczyć. W jaki sposób uczeni doszli do tych „archetypicznych obrazów” i połączyli je z uniwersalnymi symbolami i słowami?

Składowisko odpadów będzie prawdopodobnie się składać z wielu wielkich monolitycznych bloków oraz muru, który będzie je chronić przed zasypaniem przez naniesiony przez wiatr piasek. Na tysiącach małych tabliczek będą widnieć dwie twarze: jedna z wyrazem obrzydzenia, druga przerażona – na podobieństwo sławnego obrazu Edwarda Muncha. Między nimi umieszczono w różnych językach napis: „toksyczne odpady radioaktywne, nie kopać i nie wiercić do roku 12 000”. Ale tekst pisany nie jest najlepszym rozwiązaniem, bo słowa bardzo się zmieniają wraz z upływem czasu.

O wiele ważniejsze są proste znaki, które mogą sprawić, że za 10 tys. lat nasz komunikat będzie przejrzysty. Niedawno Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej wprowadziła nowy rodzaj tablicy ostrzegawczej (patrz rys.), na której już w ogóle nie pojawiają się słowa.

Opracowanie sposobu przekazania ostrzeżenia nieznanemu odbiorcy w dalekiej przyszłości to niewdzięczne zadanie dla specjalistów teorii komunikacji. Nie da się go ostatecznie rozwiązać, ale jest szalenie istotne. Komunikat musi być jasno określony i niepodatny na nieporozumienia. Ale komunikacja jest zawsze obarczona niepewnością, obfituje w przypadkowość i stanowi próbę przerzucenia mostu nad przepaścią dzielącą nadawcę od odbiorcy. Naukowcy i decydenci korzystający z ich opinii postanowili założyć domniemaną uniwersalność pewnych znaków, a następnie opracować spójne rozwiązanie. Gdyby komunikacja przez symbole była naprawdę uniwersalna, sukces byłby w zasięgu ręki i zależał tylko od wyboru właściwych znaków. Ale w komunikacji dużo zależy od kontekstu – zwłaszcza kulturowego, którego zmiany wpływają na znaczenie przekazu. Chodzi więc o opracowanie komunikatów o niezmiennym znaczeniu, czyli znaków wypranych z kultury.