Bez niej nie nauczymy się wykorzystywać swych potencjałów zbiorowych, zamieniać indywidualnej kreatywności w kreatywne przedsiębiorstwa i instytucje, nie stworzymy polskiej Nokii.

Potrzebujemy odnowy kulturowej zarówno na poziomie naszego „ja” indywidualnego, jak i zbiorowego. Innymi słowy, potrzebujemy bardziej dojrzałej podmiotowości indywidualnej i zbiorowej. Dopiero wówczas zmieni się kultura funkcjonowania naszych szkół, uczelni, przedsiębiorstw, urzędów, klubów sportowych itd. Dopiero wówczas będziemy mieli realne szanse na rozwój proinnowacyjny, na zbudowanie przewag konkurencyjnych opartych na inwencji oraz dobrym wykorzystaniu talentów.

W ostatnim okresie odczuwamy silniej niż dotychczas zróżnicowania kulturowe Polaków. Martwimy się, czy Polska tradycyjna nie będzie hamulcem rozwoju oraz czy Polska nowoczesna nie przyniesie utraty tożsamości i podmiotowości. Myśląc o Polsce naszych marzeń, często wyobrażamy sobie, że inni stają się tacy jak my, jak „nasza Polska”, z którą się identyfikujemy i którą uważamy za najlepszą.

Zmiany i zróżnicowania w sferze systemu wartości, światopoglądu, wzorców zachowań i stylów życia dokonują się w całym współczesnym świecie. Wiele narodów płynnie redefiniuje swoje tożsamości. Jednak w naszej posttransformacyjnej rzeczywistości są one dodatkowo dramatycznie wzmacniane przez gwałtowny proces rozwarstwienia majątkowego społeczeństwa przyzwyczajonego do egalitaryzmu. W części z nas kumuluje się więc poczucie zagrożenia (i wykluczenia) dotyczącego bezpieczeństwa ekonomicznego i aksjologicznego. Rodzi to silną frustrację i dążenie do odrębności, do zachowania za wszelką cenę swego świata symbolicznego w zmieniającym, modernizującym się otoczeniu.

Niewielka jest więc szansa na szybkie zaistnienie większej spójności kulturowej w naszym kraju. Pytaniem praktycznym staje się, jak uszlachetnić nasze fundamenty kulturowe w ramach tych różnych „Polsk”. Każda z nich ma bowiem nieco inne potrzeby w tym zakresie, każda ma też własnych „proroków” zdolnych do oddziaływania na nie.

Stymulując proces rozwoju kulturowego (nowych wzorców myślenia, postaw i zachowań) – niejako odrębnie (przynajmniej w pewnym stopniu) w odniesieniu do różnych odłamów naszego społeczeństwa – moglibyśmy wywołać całościowy proces poprawy funkcjonowania naszego narodu i państwa. Dlatego – dla potrzeb zdefiniowania zalążków takich adresowanych programów odnowy kulturowej – warto wyodrębnić w sposób uproszczony Polskę narodowo-konserwatywno-republikańską, Polskę liberalną i Polskę liberalno-demokratyczno-lewicową.

Dlatego też, przygotowując V Kongres Obywatelski pod hasłem „Idea Polski XXI wieku – podmiotowi Polacy, podmiotowa Polska”, który odbył się w październiku br., zwróciłem się do wybitnych intelektualistów, a zarazem zaangażowanych promotorów różnych wizji Polski, o wypowiedź, co chcieliby uszlachetnić, jakie schematy myślowe i jakie zachowania poprawić lub zmienić w ramach swoich „Polsk”.

Celem było dostarczenie współobywatelom podobnie do nich myślącym swojego rodzaju lustra do krytycznej autorefleksji. Zaproszenie to przyjęli: prof. Zdzisław Krasnodębski, prof. Andrzej Nowak, Michał Szułdrzyński i prof. Andrzej Zybertowicz ze strony opcji narodowo-konserwatywno-republikańskiej, Witold Gadomski, prof. Jan Hartman, prof. Ireneusz Krzemiński i prof. Janusz Majcherek ze strony opcji liberalnej oraz prof. Małgorzata Kowalska, prof. Janusz Reykowski i Jacek Żakowski ze strony opcji liberalno-demokratyczno-lewicowej.

Warto im za to podziękować, gdyż w okresie silnego, emocjonalnego sporu o krzyż przed Pałacem Prezydenckim uważne i krytyczne spojrzenie na własną opcję z pewnością nie było łatwe. Wypowiedzi autorów złożyły się na treść książki pt „Jak uszlachetnić nasze Polski”. Jest to pozycja szczególna, miejsce spotkania osób o bardzo różnych poglądach, które łączy jednak silna troska o przyszłość naszego kraju. Wyłaniają się z niej dwie żmudne drogi odnowy kulturowej: proces uszlachetnienia w ramach danej opcji ideowej oraz proces budowania szerokiej wspólnoty poprzez wzajemne uznanie różnic i dokonanie uzgodnień między poszczególnymi opcjami.

Po lekturze tej książki można odnieść wrażenie, że różnice ideowe nie muszą osłabiać Polski, lecz mogą ją umocnić. Bo czyż nie potrzebujemy zarówno republikańskiego etosu dobra wspólnego, jak i zakorzenionej w liberalnym myśleniu tolerancji oraz lewicowej wrażliwości dotyczącej równości?

Myśląc o trwałym rozwoju Polski, musimy się nauczyć wykorzystywać wszystkie te wartości. Naszym wspólnym wyzwaniem jest także budowa politycznej wspólnoty Polaków, która byłaby rękojmią silnej podmiotowości zbiorowej, tak bardzo dziś nam potrzebnej.

Zapraszam do lektury tej fascynującej publikacji, w której – chyba po raz pierwszy w historii III Rzeczypospolitej – chodzi nie tyle o krytykę odmiennych nurtów ideowych, ile o nowe, bardziej dojrzałe spojrzenie na własny obóz.