Najpiękniejszy atlas świata

Rz: Chcę, aby moje ciało po śmierci służyło nauce. Co muszę zrobić, by tak się stało?

W grę wchodzi normalna procedura, zgodnie z którą pozostawiamy swoją ostatnią wolę. Musi pani spisać akt notarialny. Mamy gotowy formularz do wypełnienia. Znajduje się w nim zapis, że życzy sobie pani, by po śmierci zwłoki trafiły do zakładu anatomii. Do realizacji tej woli należy wyznaczyć dwie osoby. To one zawiadomią, kiedy trzeba będzie podjąć czynności związane z przewiezieniem ciała. Potwierdzenie przez notariusza kosztuje nie więcej niż 25 zł.

Sądziłam, że zaczniemy raczej mówić o filozoficznych czy religijnych aspektach tej sprawy.

One są ważne, ale z mojego punktu widzenia nie najważniejsze. My, Polacy, nie mamy w zwyczaju, by za życia nazywać pewne rzeczy po imieniu. W efekcie po naszej śmierci spada to na rodzinę i może prowadzić do absurdalnych sytuacji. Mieliśmy przypadek, kiedy żona donatora z Gliwic została aresztowana. Jej mąż deklarował za życia, że chciałby po śmierci służyć nauce. Ale nie spisał aktu notarialnego. Kobieta poszła do urzędu, by sporządzić dokument zezwalający na przekazanie jego zwłok. Urzędniczka zawiadomiła policję. Podejrzewała, że żona zamordowała męża i chciała pozbyć się dowodów.

Pyta pan przyszłych darczyńców, dlaczego się na to decydują?

Czasami ludzie na dzień dobry mówią, że nie chcą, aby po śmierci ich zwłoki były zjadane przez robaki. Mają życzenie, by przydały się na coś więcej. Nie mam obowiązku zadawania im tego pytania. Ale sądzę, że nawet gdybym to robił, to część nie potrafiłaby do końca wyjaśnić swoich motywacji.

Upieram się, że muszą one z czegoś wynikać. Może z tego, że medycyna uratowała komuś życie.

Rzeczywiście większość naszych darczyńców miała za życia spory kontakt z medycyną. Tak było w przypadku pierwszego donatora z Katowic. W czasie ceremonii pochówku jego żona powiedziała, że mąż marzył, by zostać lekarzem. Niestety, mdlał na widok krwi. Został więc inżynierem. Pod koniec życia, na emeryturze oznajmił, że po śmierci chciałby spotkać się z medycyną w sposób bardziej bezpośredni.

Czy w grę wchodzą również motywacje finansowe, na przykład to, że nie ma kto ich pochować?

Na szczęście w podobnych sytuacjach pochówek jest obowiązkiem państwa. Finansowe kwestie nie mają więc znaczenia. Inaczej jest w innych krajach. Na przykład w Australii, gdzie pogrzeb kosztuje bardzo dużo. W rezultacie niektórzy ludzie chcąc zaoszczędzić rodzinie wydatków zapisują swoje zwłoki nauce. Podobnie jest w USA. W niektórych stanach trzeba nawet zapłacić 800 dolarów, by zostać przyjętym do programu donacji na uniwersytecie medycznym.

Wróćmy do Polski. O co najczęściej pytają ludzie, którzy chcą oddać swoje zwłoki?

Niektórzy przychodzą i mówią, że dużo czytali i wszystko już wiedzą. Chcą tylko, byśmy wypełnili ich wolę. Inni odwiedzają nas wielokrotnie. Chcą rozmawiać. Przyznam, że z początku wychodziło mi to dość nieporadnie. Niełatwo prowadzić dialog na temat śmierci, a najtrudniej na tematy religijne. Niektórzy pytają, czy mają przynieść dokumentację choroby lub zdjęcia rentgenowskie. Odpowiadam, żeby przynosili. Wiedza na temat tego, w którym miejscu była złamana kość, może być przydatna w trakcie preparowania zwłok. Studenci na własne oczy zobaczą skutki urazu.

Zdarza się, że potencjalni donatorzy zmieniają zdanie i się wycofują?

Można to zrobić w każdym momencie. Choć z podobną sytuacją się jeszcze nie spotkałem. Kiedyś skontaktował się ze mną mężczyzna, który był bliski spisania aktu. Już miał iść do notariusza, ale w końcu się rozmyślił. Tłumaczył, że rozmawiał z córką i nie chce robić jej problemów. Musiałaby tłumaczyć się z jego decyzji dalszej rodzinie i sąsiadom.

Boją się ich reakcji?

Wśród darczyńców są różni ludzie. Niektórzy pochodzą z małych miasteczek lub wsi. Tak jak jedna z pań, która chorowała na raka. Za życia kilkakrotnie kontaktowała się ze mną telefonicznie. Pytała, czy jej choroba nie stanowi przeszkody, by mogła przekazać nam swoje ciało. Wyjaśniłem, że absolutnie nie. Jej rodzina dwa lata czekała na pochówek. W trakcie ceremonii rozmawiałem z synem tej kobiety. Powiedział, że to, co przeżył, było istnym horrorem. Sąsiedzi wypominali, że sprzedał matkę Akademii Medycznej, że wziął za to pieniądze, grozili, że to sprawa dla prokuratury.

Mimo tych przeciwności Polacy coraz chętniej oddają swoje ciała. Lubelski Uniwersytet Medyczny ma tak wiele zgłoszeń, że musi odmawiać.

Sądzę, że wynika to z rosnącej świadomości naszego społeczeństwa. Od początku, a więc od 2000 roku, kiedy to uruchomiłem na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach pierwszy w Polsce Program Świadomej Donacji Zwłok, przykładałem dużą wagę do popularyzowania tego, jak wygląda pożegnanie darczyńców. Każdy z nich, biedny czy bogaty, ma uroczysty akademicki pogrzeb. Zawsze dbałem o dokumentację fotograficzną i filmową ceremonii. Po pierwsze po to, by rodziny miały pamiątkę. Po drugie, by potencjalni darczyńcy mogli zobaczyć, jak wygląda pochówek. Jeśli chcą, mogą w nim uczestniczyć. Otwarte przed nimi są również drzwi naszego prosektorium.

Początki programu z pewnością nie były łatwe.

Kiedy zaczynałem pracę w Katowicach, nie mieliśmy praktycznie żadnych nowych zasobów zwłok. Pracowaliśmy na kilku, które liczyły sobie 20, a nawet 30 lat. Po rozpoczęciu programu na pierwsze ciała czekaliśmy dwa lata. Liczba kolejnych rosła w tempie geometrycznym. Powoli przełamywał się w ludziach opór wynikający moim zdaniem głównie z tego, że przez długi czas było wielką tajemnicą, co robi się ze zwłokami w akademiach medycznych. Jeszcze w latach 80. wszystko to odbywało się w sposób dla mnie żenujący. Pamiętam małżeństwo nauczycieli, które przyszło do zakładu. Ludzie ci po cichu pytali, czy po śmierci ich zwłoki mogłyby zostać przekazane studentom do nauki. Nie było żadnych mechanizmów prawnych regulujących te kwestie. Do końca nawet nie było wiadomo, gdzie tych ludzi grzebano.

Aż strach pomyśleć, z jakimi trudnościami zmagali się pierwsi anatomowie.

Twórca nowożytnej anatomii, żyjący w XVI wieku flamandzki uczony Andreas Vesalius, miał zgodę papieża na otrzymywanie co roku zwłok dwóch wisielców: jednej kobiety i jednego mężczyzny. Nie wystarczało to na jego naukowe potrzeby. Stąd jego uczniowie (nazywano ich rezurekcjonistami) wykradali z grobów zwłoki należące do ludzi ubogich. Ich postępowanie było naganne. Z drugiej strony bez tego być może nie powstałoby siedmiotomowe dzieło Veasaliusa „De humani corporis fabrica". Jako pierwszy opisał w nim dokładną budowę anatomiczną człowieka.

Skąd pomysł na stworzenie Programu Świadomej Donacji Zwłok?

W roku 1995 byłem na stypendium w D?sseldorfie. Na uniwersytecie w katedrze anatomii mieli mnóstwo zwłok. Do preparowania, badań naukowych, kursów szkoleniowych. Mogli w nich wręcz przebierać. Zastanawiałem się, z czego to wynika. Pewnego dnia trafiłem na moment, kiedy mój gospodarz, prof. Hartwig, przygotowywał szczegóły organizacyjne pochówku donatorów. Zastanawiał się, jaką wybrać muzykę, gdzie ma stać chór, którędy mają zostać wniesione urny. Mało tego, w trakcie ceremonii każdy student, któremu przypisane były dane zwłoki do badań, stał przy nich niczym żołnierz. Miał też obowiązek zająć się rodziną osoby, której ciało studiował. Po powrocie do Polski stwierdziłem, że podobne rozwiązanie warto przenieść na nasz grunt. Donatorzy nie powinni pozostać ludźmi anonimowymi, jak to było dotychczas. Powinni być na świeczniku. Niedawno zaczęliśmy im nadawać pośmiertnie tytuł wielkich nauczycieli medycyny.

Niemieckie prosektoria zamieszczały ogłoszenia w gazetach, że potrzebują zwłok. Nie myślał pan o zastosowaniu podobnego rozwiązania w Polsce?

Uczelnia by tego nie sfinansowała. Podobnie jak nie zapłaciła za zakup miejsca na cmentarzu, które kosztuje niemało, a bez którego nie można zacząć programu donacji. Bo co mam powiedzieć potencjalnemu donatorowi, że gdzie on spocznie? Na szczęście w Katowicach ufundował je prywatny inwestor. Siła prasy jest rzeczywiście ogromna. Przekonałem się o tym, kiedy kilka lat temu informacja o naszym programie ukazała się w „Gościu Niedzielnym". To był moment przełomowy. Nie bez znaczenia był z pewnością fakt, że pisała o nas gazeta katolicka. Ludzie otrzymali jasny sygnał, że ofiarowując swoje ciało nauce, postępują zgodnie z wytycznymi Kościoła. Wiem, jakie to jest dla nich ważne. Dlatego na patrona dla naszego programu wybrałem ojca Józefa Marię Bocheńskiego, filozofa, nauczyciela akademickiego, ale i zakonnika, który zażyczył sobie, by jego ciało po śmierci zostało przekazane studentom do nauki.