Tajemnica Aliny Szapocznikow

Zwiedzanie wystawy „Jaka sztuka dziś, taka Polska jutro", otwartej pod koniec stycznia w Pałacu Prezydenckim, Anna i Bronisław Komorowscy rozpoczęli od „Głowy Chrystusa" Aliny Szapocznikow. Oprowadzająca parę prezydencką dyrektor Muzeum Sztuki Nowoczesnej Joanna Mytkowska zwróciła uwagę, że rzeźbiarka tworzyła przez lata z użyciem poliestrów i że mogło być to przyczyną choroby nowotworowej, która doprowadziła do śmierci Szapocznikow w wieku zaledwie 46 lat.Chwilę później cała trójka ruszyła dalej, ku pracom o „charakterze emancypacyjnym" i „sprawom wypartym z debaty publicznej", jak o wystawie napisali jej twórcy. „Głowę" potraktowano w sposób przyczynkarski, jak często wcześniej bywało, choć to rzeźba niezwykła na tle całej twórczości Aliny Szapocznikow.

„Głowa" ukryta w skrzyni

Cykl „Zielnik", w skład którego wchodzi „Głowa Chrystusa", to 14 prac – odlewów ciał przybranego syna artystki Piotra oraz samej rzeźbiarki. Powstawał w 1972 roku, kiedy Szapocznikow walczyła z nowotworem. W tym czasie zaprzyjaźniony z nią ksiądz Józef Sadzik namawiał mieszkających w Paryżu artystów do współtworzenia kaplicy w pallotyńskim Centrum Dialogu. W efekcie Jan Lebenstein namalował na szybach sceny z Apokalipsy, Jerzy Chudzik zadbał o stronę architektoniczną wnętrza, a Alina Szapocznikow przygotowała swoją „Głowę Chrystusa". Rzeźba ta stała się faktyczną ikoną tego centrum kulturalnego polskiej emigracji.

„Głowa" to żywiczny odlew twarzy Piotra Stanisławskiego. Zaopatrzona została w koronę cierniową. I tylko ten szczegół odróżnia ją materialnie od pozostałych części cyklu.

Otwarcie kaplicy nastąpiło już po śmierci Szapocznikow, w 1973 roku, a „Głowa Chrystusa" prawie nie była pokazywana na wystawach „Zielnika" – funkcjonowała jako osobne dzieło o charakterze sakralnym. Dopiero renesans twórczości Szapocznikow w ostatnich latach i ogromny wzrost wartości jej prac spowodował, że pallotyni ukryli rzeźbę poza kaplicą.

Impulsem do tego było – jak twierdzi syn artystki - włamanie do ośrodka. Odwiedzający Centrum Dialogu latem zeszłego roku nie mogli jej już obejrzeć ani w kaplicy, ani w innym pomieszczeniu. Pallotyni tłumaczyli, że rzeźba poddawana jest konserwacji.

Dopiero przy okazji wystawy w Pałacu Prezydenckim okazało się, że „Głowa Chrystusa" przekazana została w depozyt do Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Praca od dłuższego czasu miała być ukryta w skrzyni a w tym czasie pallotyni mieli poszukiwać sposobu na bezpieczne pokazanie dzieła.

Rzeźba Aliny Szapocznikow stała się ikoną paryskiego centrum polskiej emigracji. Do dziś wciąż zachowuje nadzwyczajną moc

Pomimo że twórczość Szapocznikow należy do najlepiej opracowanych spośród dzieł XX-wiecznych polskich artystek, a jej postać stała się swoistym emblematem warszawskiego muzeum, o „Zielniku" mówi się najmniej. Wciąż odosobnionym głosem pozostaje artykuł Jolanty Goli z rocznika „Rzeźba Polska" z 1986 roku.

Między śmiercią a orgazmem

W opisie wystawy z Pałacu Prezydenckiego kuratorzy MSN wyłączyli prace Szapocznikow spod tytułowego pytania o przyszłość Polski. Napisali jedynie, że „jej rzeźby, powstałe przede wszystkim z odlewów ciała, były kluczowe zarówno dla stworzenia języka tak zwanej sztuki kobiet i zdefiniowania traumy Holokaustu, jak i dla wyrażenia indywidualnego, intymnego doświadczenia ciała".

W czasie wystawy „Niezgrabne przedmioty / Awkward Objects" w MSN i towarzyszącej jej międzynarodowej konferencji w 2009 roku pojawiły się wypowiedzi charakteryzujące czas powstawania „Zielnika" jako okres klasycyzujący w twórczości artystki.

Mniej eksponowano natomiast analizy, takie jak referat Dagmary Budzbon o „Zielniku" jako monografii chrystologicznej. „U Szapocznikow jej wotum to „Zielnik" – odcisk ciała ukochanego syna, którego pragnie uchronić, tym razem w tradycyjny, katolicki sposób" - mówiła krytyczka. Kuratorka wystawy „Niezgrabne przedmioty", Agata Jakubowska w swojej pracy badawczej wciąż powraca jednak do wątków z „Zielnika". O ile w roku 2009 twierdziła ona, że w nich właśnie „doświadczenia czasów wojny powróciły w okresie ostatniej choroby, śmiertelnej choroby nowotworowej", to ostatnio krytyczka wysunęła tezę, że cały „Zielnik", a nie jedynie „Głowa Chrystusa" mógł być planowany jako kolejne stacje Drogi Krzyżowej do kaplicy pallotynów. Nie ma na to jednak żadnych dowodów poza numeracją kolejnych prac identyczną z tą przyjętą dla stacji Męki Pańskiej. „Głowa Chrystusa" byłaby więc ilustracją Śmierci Jezusa na Krzyżu.

Joannie Mytkowskiej „Zielnik" wciąż sprawia szczególną trudność interpretacyjną. Po wystawie „Sculpture Undone" w 2011 w Brukseli (prezentowanej później w Museum of Modern Art w Nowym Jorku) Mytkowska mówiła: „Finał wystawy to „Herbarium" i „Piotr". Wzniosły koniec. Niejednoznaczne prace, nawiązujące wręcz do ikonografii chrześcijańskiej, wizerunku veraikon. Z drugiej strony tytułowy Piotr pokazany jest w stanie lewitacji, pomiędzy omdleniem a ekstazą lub – jak interpretuje to Paweł Leszkowicz – pomiędzy śmiercią a orgazmem. To zarazem ostatnia chronologicznie (1972) praca Szapocznikow i świetna pointa dla złożonego, balansującego między sprzecznościami dzieła artystki."

Ksiądz, który nie nawracał

Alina Szapocznikow jako Żydówka przebywała w getcie w Pabianicach i w Łodzi. Przeżyła też uwięzienie w obozach Auschwitz-Birkenau, Bergen-Belsen i Theresienstadt. Poza nielicznymi pracami nie powracała jednak do swoich traumatycznych przeżyć wojennych. Nie dawała również wielu dowodów, że interesują ją sprawy religijne.  W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera przyjaźń, jaka pod koniec lat 60. połączyła rzeźbiarkę z księdzem Józefem Sadzikiem, szefem pallotyńskiego Centrum Dialogu. Syn Szapocznikow Piotr Stanisławski jako bezpośredni powód powstania „Głowy Chrystusa" wskazywał właśnie bliską relację z pallotynem i z tego względu wyróżnił tę rzeźbę jako „dzieło osobne".

Innych śladów spotkań i rozmów Aliny Szapocznikow i księdza Sadzika jednak nie ma. Znamy natomiast kilka relacji o paryskich pallotynach. Wspominał o nich w liście do byłego męża Szapocznikow, Ryszarda Stanisławskiego, jej drugi mąż Roman Cieślewicz: „Polscy księża są bardzo lewicowi i nie ma mowy o błędach i wypaczeniach. Piotrek był u nich ze złamaną nogą. Są anty-Wyszyńscy i anty-Piaseccy, prowadzą własną politykę – robienia z Polski pępka świata i robią to z pewnym sukcesem". Także Czesław Miłosz pisał o swoistej „parafii nieterytorialnej" księdza Sadzika – z podziwem.

Sam ks. Józef Sadzik, ojciec duchowy polskiej kolonii artystycznej w Paryżu, swoje powołanie sformułował tak: „Życie swoje oddaję za Kościół – za tych, którym Bóg daje moc bezkompromisowego działania na rzecz czystości i piękna Oblubienicy. Ale i za wszystkich zbłąkanych i zagubionych, ponieważ sam doświadczyłem zagubienia".

Doceniał to Jan Lebenstein: „On odegrał rolę prawdziwego księdza. Nikogo nie nawracał, ale ustawiał sprawy we właściwy sposób". Ksiądz Adam Boniecki ze swojego pierwszego pobytu w Paryżu bardzo dokładnie zapamiętał spotkanie z księdzem Sadzikiem: „Pamiętam, jak pokazał mi salkę z wizerunkiem Chrystusa – dziełem pani Szapocznikow – i apokaliptycznymi witrażami Lebensteina. Mówił o tych artystach tak, jak się mówi o ludziach bliskich, z szacunkiem i podziwem. Nie o tych konkretnych dziełach, ale o tajemnicy ich religijności".