Nie wolno kpić ze zbrodni

Trybunał w Strasburgu orzekł, że z przyczyn formalnych nie może ocenić rosyjskiego śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej. Uznał też, że Rosja nie dopuściła się poniżającego i nieludzkiego traktowania rodzin katyńskich. Jak ocenia pan tę decyzję?

Andrzej Nowak:

Prawdziwy powód takiego orzeczenia jest prosty. W niemałej części krajów, z których pochodzą sędziowie Trybunału, panuje strach przed Rosją. Na wyjaśnieniu zbrodni katyńskiej nikomu nie zależy na tyle, żeby psuć sobie przez nią stosunki z Putinem.

Trybunał uznał, że nie może ocenić decyzji rosyjskiej prokuratury, bo Rosja przyjęła Europejską Konwencję Praw Człowieka dopiero po rozpoczęciu śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej. Poza tym w 1940 roku nie było ani Trybunału, ani Konwencji Praw Człowieka. Te argumenty pana nie przekonują?

Nie jestem prawnikiem. Oceniam te argumenty tylko jako człowiek. Z tej perspektywy przypominają one gest umycia rąk. „To nie nasza sprawa". Trybunału norymberskiego też jeszcze nie było, kiedy Hitler zakładał obóz w Auschwitz. Nie było konwencji praw człowieka ani prawnej definicji ludobójstwa, kiedy ludobójstwo było dokonywane. Ten wyrok to bardzo smutny dzień dla Europy, a raczej dla wiary w sprawiedliwość, którą Europa dla wielu, zwłaszcza na wschodzie kontynentu, miała reprezentować.

A może nie chodzi o bieżącą politykę, tylko o różnice we wrażliwości historycznej? W Europie Zachodniej i w dużej części Europy Wschodniej komunizm nie jest potępiany tak jednoznacznie jak hitleryzm.

Te sprawy są ze sobą ściśle związane. Większość mieszkańców zachodniej Europy uważa Władimira Putina za może odrobinę egzotycznego przywódcę w miarę normalnego państwa. Jakoś umyka ich uwadze fakt, że rosyjski prezydent jest spadkobiercą zbrodniczego systemu, który doprowadził do śmierci większej liczby ludzi niż nazizm. Gdyby pamięć zbiorowa Europejczyków odzwierciedlała to, czym w rzeczywistości był komunizm i jakich zbrodni dopuściły się Czeka, OGPU, NKWD i KGB, to inny byłby również stosunek do Putina, który z tej linii służb się wywodzi i ludzi tych służb (KGB, obecnie FSB, a także dawne GRU) umocnił na szczytach elit politycznych państwa rosyjskiego – dziś zajmują oni od 30 do 40 procent najważniejszych stanowisk w Federacji Rosyjskiej.

W Polsce o tym wiemy i protestujemy, podczas gdy Europa Zachodnia raczej lekceważy zbrodnie komunistyczne. Co moglibyśmy zrobić, żeby zmienić stan świadomości na Zachodzie?

Nie zrobimy wiele, jeśli najpierw nie zmienimy stanu świadomości historycznej w Polsce. Dopóki sami nie zaczniemy rozumnie pielęgnować pamięci o ofiarach zbrodni komunistycznych, nasza troska o wiedzę historyczną Francuzów, Belgów czy Portugalczyków, którzy nigdy nie zaznali komunizmu, będzie niepoważna. W 2007 roku przeprowadzono jedyne jak dotąd w III Rzeczpospolitej profesjonalne badania socjologiczne na temat pamięci o zbrodni katyńskiej. Wyniki były zatrważające. W grupie najmłodszych respondentów, którzy kształcili się już po 1989 roku, 40 proc. nie wiedziało, kto kogo w Katyniu mordował. Niektórzy sądzili, że Polaków zabijali Niemcy, inni z kolei odpowiadali, że Polacy mordowali tam Żydów. Ci ludzie przez lata czerpali wiedzę z mediów, które w III RP przedstawiają zupełnie wykrzywiony obraz historii. Zasłyszeli coś o tym, że Polacy w czasie wojny mordowali Żydów, i z tym kojarzy im się dzisiaj Katyń.

Czekam na polskie, wspaniałe, porywające filmy o takich lotnikach jak Skalski czy Urbanowicz, o bitwie o Monte Cassino, o generale Maczku i jego wspaniałych czołgistach...

Myśli pan, że gdyby dziś przeprowadzić to badanie jeszcze raz, wyniki byłyby podobne?

Byłyby prawdopodobnie jeszcze gorsze. Do kin właśnie wchodzi film Juliusza Machulskiego „AmbaSSada", w którym postacie Hitlera czy Ribbentropa są przedstawione prześmiewczo. Można jeszcze zrozumieć, gdy takie filmy robią Amerykanie. Quentin Tarantino może kpić z Hitlera i nazizmu w „Bękartach wojny", bo USA nie doświadczyły okropieństw niemieckiej okupacji. W Polsce poruszamy się jednak w zupełnie innych realiach i kpiny ze zbrodni nie powinny być tak łatwo akceptowane.

W Europie Zachodniej też powstało wiele tego rodzaju produkcji. Choćby bardzo popularny w latach 80. i 90. brytyjski serial komediowy „Allo Allo", którego akcja była osadzona w okupowanej przez Niemców Francji.

Tak, ale w Europie Zachodniej takie filmy nie funkcjonowały w historycznej próżni, bo równocześnie powstawały również setki poważnych filmów dokumentalnych i fabularnych, które pokazywały prawdziwe realia wojny i okupacji. W Polsce po 1989 roku mamy inną sytuację. Mamy znikomą liczbę dobrych, poważnych filmów historycznych, a jednocześnie panuje u nas trend odchodzenia od faktów i zastępowania ich spreparowaną papką popkulturową, w której można pomieszać wszystko ze wszystkim. Weźmy przykład filmów o zbrodniach komunistycznych. Mieliśmy cały szereg produkcji, w których ten temat potraktowano bardzo lekko, jak chociażby „Pułkownik Kwiatkowski" Kutza. Jego akcja osadzona jest w czasach, w których komuniści zabili dziesiątki tysięcy polskich patriotów, ale widz się tego oczywiście nie dowie. Oprócz „Przesłuchania" Bugajskiego nie mamy wielu filmów, które pokazywałyby okres komunistyczny w uczciwy sposób. Zawsze można sięgnąć do zakłamanego do samego dna filmu Wajdy „Popiół i diament"...  Ta sytuacja dopiero nakłada się na ogromną nierównowagę narracji historycznej w Europie. Pielęgnowana jest pamięć o zbrodniach hitlerowskich Niemiec, a jednocześnie lekceważy się zbrodnie komunistyczne.

W Polsce jest jednak ostatnio trochę lepiej. Mieliśmy „Katyń" Wajdy, „Czarny Czwartek" Antoniego Krauzego o wydarzeniach grudniowych, filmy o księdzu Popiełuszce, o prymasie Wyszyńskim i o generale Auguście Fieldorfie „Nilu", a niedawno filmowcy w końcu wzięli na warsztat Powstanie Warszawskie.

To dobrze, że takie filmy powstają. Problem w tym, że największe polskie media prawie ich nie promują, a władze państwowe nie wspomagają ich twórców albo robią to w minimalnym wymiarze, bo wolą wspierać inną wersję historii: albo tę popkulturową, albo tę, którą nazywa się „krytyczną", a jest ona w istocie dzisiaj częścią przemysłu pogardy wobec polskości. Przecież najbardziej nagłośnioną produkcją historyczną w ostatnim czasie był nie wspaniały film Krauzego o Grudniu '70 czy film o „Nilu", ale histerycznie zakłamane „Pokłosie".

Mieliśmy ostatnio w Gdańsku happening z pomnikiem sowieckiego żołnierza gwałcącego kobietę.

Skoro państwo nie chce o niej przypominać, to sprawy w swoje ręce biorą obywatele. Bardzo ciekawa była reakcja rzecznika polskiego MSZ na ustawienie tej rzeźby, który nazwał je „działaniem pseudoartystycznym" i ogłosił, że jest mu przykro z powodu całego incydentu i że nie wpłynie on na relacje polsko-rosyjskie. Takie wypowiedzi zapierają dech w piersiach. Polskie władze zachowują się tak, jak gdyby nie było problemu, jak gdyby sowieccy żołnierze nie zgwałcili kilku milionów Niemek i kilkuset tysięcy Polek w setkach wsi i miast nie tylko na Pomorzu i Śląsku, które Armia Czerwona traktowała jak ziemie zdobyczne, ale również na Rzeszowszczyźnie czy na Mazowszu. Ta sprawa nigdy nie zaistniała w świadomości Polaków. Dopiero ostatnio pojawiła się gdzieś na marginesie w dobrym i ważnym filmie Wojciecha Smarzowskiego „Róża". Dopóki te tragedie nie zostaną upamiętnione, nasza pamięć będzie okaleczona.

Gdańsk byłby dobrym miejscem, żeby postawić taki pomnik na stałe?

Tak. W Gdańsku po nadejściu Armii Czerwonej zgwałcono chyba każdą kobietę. Postawienie takiego pomnika mogłoby być wspólnym polsko- -niemieckim projektem.

Rosjanie zawsze w takich przypadkach przypominają, że w czasie walk z Niemcami na polskich ziemiach zginęło 600 tys. żołnierzy Armii Czerwonej. Rosyjski ambasador twierdzi, że pomnik gdańskiego studenta uwłacza pamięci o nich.