Jako 007 byłbym do niczego

Wielkie kreacje szekspirowskie na scenie, Amon Goeth z „Listy Schindlera" i inne dramatyczne role na ekranie, nawet Voldemort, czyli wcielenie zła z sagi o Harrym Potterze – do tego pan widzów przyzwyczaił. Ale Ralph Fiennes w pastiszowej komedii, w fioletowym surducie hotelowego portiera, z przyczepionymi wąsami, przerysowany i karykaturalny? To zaskoczenie.

Ralph Fiennes:

Jeszcze proszę dodać, że grający za minimalne stawki. Po to, żeby spotkać się na planie z Wesem Andersonem. I wcale swojej decyzji nie żałuję. Niewielu jest dzisiaj w kinie artystów o takiej wyobraźni. I niewiele produkcji, w których ekipa czułaby się tak dobrze.

W „Grand Budapest Hotel", filmie, który w Polsce wszedł do kin w piątek 28 marca, był pan nowym nabytkiem w „stajni Andersona", do której należą m.in. Bill Murray, Willem Dafoe, Jeff Goldblum, Adrien Brody, Tilda Swinton, Harvey Keitel, Jason Schwarzman, Edward Norton. Wpisał się pan w tę grupę?

To przecież dobrzy znajomi! A siła Andersona polega na tym, że zamiast słowa „stajnia" trzeba by użyć słowa „rodzina". Mówi się, że kino jest pracą zespołową, ale tak naprawdę ludzie bywają w nim bardzo samotni. Aktorzy są przywożeni rano na plan, między ujęciami spędzają czas w przyczepach, a potem kierowca odwozi ich do domu albo do pięciogwiazdkowego hotelu. W „Grand Budapest..." przyczep nie było, bo produkcja nie miała na to pieniędzy, podobnie zresztą jak na inne luksusy. Ale przez ponad miesiąc, podczas zdjęć w Goerlitz-Zgorzelcu, wszyscy mieszkaliśmy razem w niewielkim hotelu typu bed and breakfast, a Wes zatrudnił kucharza, który codziennie przygotowywał nam fantastyczne kolacje. Siedzieliśmy przy stole do późnej nocy, gadaliśmy, jedliśmy. Nie powiem: poszła też niejedna skrzyneczka wina.

W filmie Andersona odbija się historia Europy Środkowej. Nie drażni pana, Brytyjczyka, lekki, karykaturalny sposób, w jaki Amerykanin opowiada o latach międzywojennych, a potem traumie II wojny światowej?

Nie, 70 lat po wojnie mamy prawo spojrzeć na tamte czasy inaczej. Roberto Benigni zrobił to już wcześniej w „Życie jest piękne" i powstała perełka nagrodzona Oscarem. Zresztą Wes nie lubi, gdy się go z kimkolwiek porównuje. On niczego sobie nie wykalkulował. Taki po prostu jest: opowiada z przymrużeniem oka o traumach jednostek, rodzin, narodów. I jest w tym jakaś siła. Zresztą kto powiedział, że komedia nie może być poważna? Śmiech pomaga się zbliżyć do tematu, a przychodzi moment, gdy on nagle zamiera na ustach. Wtedy robi się strasznie. Człowiek zaczyna się bać. Prawdą jest, że takie krzywe zwierciadło to nie mój sposób patrzenia na rzeczywistość. Ale Wesa tak. A jako gość w jego świecie czuję się świetnie.

W „Grand Budapest Hotel" Anderson obserwuje dzieje naszego regionu przez pryzmat życia hotelowego i losy konsjerża, w którego pan się wciela.

Hotel jest miejscem, które dobrze oddaje klimat swojego czasu. Widziała pani film Cristiana Mungiu „4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni"? W kraju Ceausescu klucz do ponurego, hotelowego pokoju z odrapaną łazienką zdobywało się dzięki łapówce. A recepcjoniści zachowywali się jak aroganccy panowie życia i śmierci. W Grand Budapest okresu międzywojennego gość jest półbogiem. Wojna wnosi do tego przybytku niepokój, strach i śmierć, komunizm doprowadza go do upadku.

Ale pan Gustave H. się nie zmienia. Jest jak westchnienie za dawnymi czasami, gdy najważniejsze były godność, lojalność.

Nie mam ani luzu i urody Brosnana, ani niesamowitej męskości Craiga. Ale udało mi się wejść do filmu o Jamesie Bondzie innymi drzwiami

Widziałem takich ludzi. Jako młody chłopak pracowałem w Brown's Hotel w Londynie. Przez sześć miesięcy. Nosiłem biały płaszcz, czyściłem kandelabry, pomagałem pokojówkom, przesuwałem meble, doprowadzałem do połysku miedziane poręcze, froterowałem korytarze. Było nas w domu siedmioro, ojciec nie dokładał nam się do życia, kiedy zaczynaliśmy się usamodzielniać. Musiałem zarobić na czynsz i studia. Ale praca w Brown's była wspaniałym doświadczeniem. Tam naprawdę spotkałem portierów w stylu Gustave'a H. Był rok 1982, a oni sprawiali wrażenie ludzi wyjętych z innego czasu. Dziś też można jeszcze takie osoby spotkać. Trochę niemodne, trochę śmieszne, ale jakże pięknie niezłomne w swoich zasadach.

Gustave to wyjątkowa postać w pana filmografii. Dotąd w swoich najważniejszych rolach ocierał się pan o zło. Był pan nazistowskim zbrodniarzem, psychopatą, mordercą-kanibalem, facetem kryjącym mroczne tajemnice przeszłości. Nawet w popowej bajce dla dzieci wcielił się pan w demona.

Mam za sobą różne role, romantycznych kochanków też. A jednak stale słyszę pytanie, czy moją specjalnością są dranie. Jak chcę prowokować, odpowiadam: „Tak, bo sam jestem draniem". Żeby zobaczyć jaśniejszą stronę życia, trzeba poznać mrok. Nie można się od niego odwracać. W „Lektorze" Stephena Daldry'ego zagrałem człowieka zakochanego w kobiecie, która była kiedyś kapo w obozie koncentracyjnym. Miałem wtedy okazję porozmawiać z autorem książki Bernhardem Schlinkiem. Powiedział mi, że po doświadczeniach XX wieku musimy potępiać nazizm, ale też powinniśmy usiłować go zrozumieć. Też tak myślę.

Starał się pan zrozumieć komendanta obozu w Płaszowie Amona Goetha, którego zagrał pan w „Liście Schindlera"?

Tak. I wie pani, na czym oparłem budowanie tej postaci? Na refleksji, że zło ma twarz codzienności. Zaczyna się niepozornie. Od drobnych kompromisów z własnym sumieniem. Potem idzie jak lawina. Przestajemy dostrzegać, że ono wkradło się do naszego świata. Wykonujemy codzienne czynności, głaszczemy psa, przytulamy dzieci, tylko powoli przesuwa się nasze poczucie tego, co zrobić wypada, a czego zrobić na pewno nie wolno. Grając Goetha, miałem świadomość, że wcielam się w potwora. Ale wiedziałem, że muszę go zagrać tak, jakby był zwyczajnym człowiekiem. Bo on jadł, pił i nosił świetnie skrojony mundur.

Zgadza się pan z Hannah Arendt, że zło jest banalne?

Absolutnie tak. Amon Goeth był ludobójcą, ale czuł się człowiekiem, który dobrze wypełnia swoje obowiązki. W jednej ze scen filmu żalił się, że ma masę roboty związanej z organizowaniem obozu. Bo musi zakupić setki metrów drutu kolczastego, wybudować wartownie i przewieźć do obozu tysiące jeńców.

Miał pan wtedy kontakt z ludźmi, którzy zostali uratowani przez Oscara Schindlera. Jak pan te spotkania zapamiętał?

Wielkie przeżycie. Pamiętam, że na plan przyszła kobieta. Steven Spielberg chciał nas sobie przedstawić. Byłem w mundurze Hauptsturmführera. Na mój widok starsza pani zaczęła drżeć i trząść się. Steven podtrzymał ją, bo bał się, że zemdleje. Zrozumiałem, że zobaczyła nie Ralpha Fiennesa, lecz Amona Goetha. Pół wieku po wojnie tamte wspomnienia stale wywoływały u niej szok. Tak działał mój mundur. On zresztą zmieniał także mnie. Wkładałem go i moje gesty nabierały jakiejś dziwnej buty wynikającej z poczucia siły. Ale na szczęście byłem w stanie się ocknąć. Pamiętam, kiedyś w Krakowie, w czasie przerwy w zdjęciach, miałem ochotę chwilę odetchnąć, wypić spokojnie latte. W pobliżu była kawiarnia. Nie ośmieliłem się do niej wejść w mundurze nazisty. Zwłaszcza że tłumacz powiedział mi, iż nazywała się „Żydowska".

Za „Listę Schindlera" dostał pan nominację do Oscara. Ale czy zagranie tak intensywnej roli dużo aktora kosztuje?

Trochę kosztuje. Są filmy, w których zmywa się z twarzy charakteryzację, wraca do domu i zapomina. Ale są i takie, z których szybko się człowiek nie otrząsa. Każdy dzień może wyryć ślad. Głęboko przeżyłem czas pracy nad XX-wieczną żydowską sagą „Kropla słońca". Istvan Szabo kończył ujęcie, a ja dalej borykałem się ze swoimi myślami i z trzema pokoleniami żydowskiej rodziny, z nienawiścią, Holokaustem, komunizmem. Czasem zostają w nas tematy filmów. Czasem postacie, które gramy. Jak się obcuje z kimś na co dzień przez kilka miesięcy i przepuszcza go przez własny układ nerwowy, to musi to jakoś wpłynąć na nasz sposób poruszania się, gesty, odruchy. Na jakiś czas, przynajmniej zewnętrznie, upodabniamy się do naszych bohaterów. Ale wie pani? W czasie zdjęć do „Listy Schindlera" zaobserwowałem dziwną rzecz. Amona Goetha i cały ten koszmar odreagowywałem inaczej. Zauważyłem, że stałem się nagle bardziej otwarty, bardziej życzliwy w stosunku do ludzi. Jakbym podświadomie chciał sam siebie przekonać, że on się we mnie nie zakorzenił. Pamiętam też, że po tym filmie regularnie chodziłem na siłownię. Musiałem zrzucić z siebie ciężar – nie kilogramów, lecz napięć. Zwłaszcza że na ten filmowy stres nałożyła się moja osobista tragedia. Właśnie wtedy chorowała, a potem umarła na raka moja matka. Niby byłem dojrzałym mężczyzną, ale nagle poczułem przeraźliwą pustkę. Matka to matka. Ktoś, kto nigdy cię nie odrzuci, poda rękę, kiedy się potykasz. I jest. Moja matka dotąd była. A nagle zniknęła z naszego życia. Więc to było potwornie trudne.

Pan zawsze mówi o matce z wielką miłością. To ona stworzyła w domu taki klimat, że z siedmiorga dzieci aż piątka została artystami?

Mama była malarką i pisarką, ale nie mogła oddać się swoim pasjom. Jej rodzice nie pozwolili córce rozwinąć skrzydeł, byli bardzo tradycyjni, uważali, że miejsce kobiety jest przy mężu. I ona rzeczywiście wyszła za mąż, urodziła sześcioro dzieci, mieliśmy też przybranego, adoptowanego brata. Ale matka chyba chciała nam oddać to, czego ją samą pozbawiono. Razem z ojcem, fotografikiem, zabierali nas od wczesnego dzieciństwa do kina, teatru, na wystawy. Nieustannie zmienialiśmy domy, szkoły, rodzice martwili się stale o pieniądze, mówili, że w tym roku nie będzie prezentów pod choinkę albo nie stać nas wyjazd na wakacje, ale zawsze wystarczało na książki. Zarazili nas sztuką. Joseph został aktorem, Magnus – muzykiem, Sophie – producentką filmową, Martha – reżyserką. Tylko dwóch naszych braci to „normalni ludzie". Jeden jest archeologiem, drugi, który zawsze kochał zwierzęta – leśnikiem.

A panu podobno babka przyniosła na urodziny nagranie „Hamleta" z Oliverem.