Ława przysięgłych czy ławnicy

Sędzia z młotkiem, ława przysięgłych składająca się z 12 gniewnych ludzi, trzech groźnie wyglądających sędziów przepasanych szarfami w narodowych barwach lub czerwony dywanik dla adwokatów oskarżonego w gabinecie sędziego to najczęstsze obrazy z filmów. W Polsce sąd to sędzia z łańcuchem i najczęściej dwóch marginalnie pokazanych ławników, których roli trudno się domyślić. Rzeczywistość jest inna. Bardzo często polski system, w którym biorą udział ławnicy i sędzia zawodowy, jest niedoceniany, a i niekoniecznie zrozumiany.

Niewiele osób wie, że w wielu krajach ława przysięgłych (w składzie 12 lub sześciu ławników) orzeka również w skomplikowanych sprawach cywilnych. Na przykład, że w sprawie o wylanie na kolana zbyt gorącej kawy został wydany wyrok przyznający odszkodowanie w wysokości prawie 3 mln dol. Wydali go obywatele zasiadający w ławie przysięgłych, niemający żadnego wykształcenia prawniczego, bez pomocy zawodowego sędziego. Ten zmniejszył odszkodowanie do 600 tys. dol., a przed apelacją strony zawarły ugodę, której szczegóły nie zostały podane do publicznej wiadomości (były spekulacje, że była to kwota ok. 200 tys. dol. – którą sugerował biegły i mediator).

W Polsce jako jednym z niewielu krajów na świecie istnieje funkcja sędziego społecznego – ławnika, który najczęściej wraz z drugim ławnikiem orzeka w trójkę wraz z sędzią zawodowym. I taki układ wydaje się wręcz idealny, bo łączy udział społeczeństwa z fachowym doradztwem sędziego.

Polska konstytucja przyjęła zasadę udziału obywateli w wymiarze sprawiedliwości, odsyła jednak do ustawowych uregulowań. Z ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych wynika, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział poprzez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji. Ławnicy mają prawo decyzji takie samo jak sędzia zawodowy i mogą go przegłosować.

W sprawach cywilnych, w postępowaniu procesowym zasadą jest rozpoznawanie spraw w składzie jednego sędziego, bez udziału ławników. Tylko wybrane sprawy, z prawa pracy, ze stosunków rodzinnych (włączając przysposobienie i pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej) oraz ubezpieczeń społecznych rozpoznawane są w składzie ławniczym. W sprawach karnych obecność ławnika jest konieczna tylko w procesach o zbrodnie. Czy taki udział spełnia konstytucyjny zamiar?

Od 2000 r. w Polsce zaczęto zastanawiać się nad przydatnością ławników, którzy nie mając wykształcenia prawniczego, wyglądali na przeżytek starego ustroju. Niektórzy uważają, że skoro ławnicy nie są prawnikami, nie są przydatni w podejmowaniu decyzji, rozstrzyganiu problemów prawnych, a nie rozumiejąc przepisów czy ich interpretacji, utrudniają jedynie przebieg rozpraw. Uważam, że niesłusznie. Główną rolą ławników jest przedstawienie stanowiska i oceny danego stanu faktycznego z punktu widzenia społeczeństwa. Często służą młodym sędziom wiedzą zawodową i doświadczeniem życiowym. W sprawach rodzinnych dla młodego sędziego mogą być nieocenioną pomocą.

Bardzo często ławnicy mają inne niż sędzia poglądy polityczne i spojrzenie na aktualną sytuację społeczną i polityczną, co ma wpływ na ocenę zachowania poszczególnych osób lub grup. Gdy sędzia zajęty jest zadawaniem pytań, ławnicy mogą obserwować mowę ciała i zachowanie stron i świadków. Podczas narady nad orzeczeniem taka ocena może mieć kapitalne znaczenie.

Faktem jest, że sądzenie z ławnikami wymaga większego nakładu pracy sędziego – zreferowania im sprawy, przedstawienia i wyjaśnienia istniejących problemów prawnych, a przed wydaniem orzeczenia, w trakcie narady, wypracowania wspólnego stanowiska.

Według mnie rola ławników w Polsce nie powinna być ograniczana, co byłoby niezgodne z konstytucją. Pozostawienie jej w obecnej formie jest jednak bezsensowne i przynieść może więcej szkody niż pożytku. Szkoda, że nowelizując ustawę – Prawo o ustroju sądów powszechnych, całą uwagę skierowano na relacje między władzą sądowniczą a wykonawczą, pomijając zupełnie rolę i znaczenie sędziów społecznych.

Ustawa powinna być tak znowelizowana, by po pierwsze, zagwarantować konstytucyjny zapis, a ponadto przyciągnąć do pełnienia tej funkcji osoby o wysokich kwalifikacjach i szerokich horyzontach, tak by ławnicy mieli faktycznie prawdziwy i realny wpływ na orzekanie.

Dzisiaj ławnik otrzymuje około 75 zł za cały dzień pracy w sądzie. Nie ma się więc co dziwić, że większość ławników to emeryci lub osoby o marginalnych zarobkach. Kto za taką kwotę chce pełnić tak odpowiedzialną funkcję? Problem najlepiej widzą sędziowie, którzy zasiadają z ławnikami za sędziowskim stołem. Tak oto można mieć dobrą konstytucję, ale jej założenia zniweczyć ustawą lub wręcz zarządzeniem, nad którego konsekwencjami nikt przez 15 lat się nie zastanowił.