Papież podobny do Baumana

Redakcja „Rzeczpospolitej", publikując ważny głos o. Macieja Zięby „Zdeformowany obraz Kościoła", wyeksponowała jego trafną uwagę: „Jestem pewien, że ani ideologiczni liberałowie, ani ideologiczni integryści nie naprawią Kościoła. Raczej zadadzą mu kolejne rany". Dominikanin widzi ratunek w dialogu, w którym obecne są dobra wola, uczciwość i kompetencja. Jeśli te trzy elementy się pojawią w debacie na temat Kościoła, to wszystko będzie dobrze, a różnice staną się wzajemnie wzbogacającym dobrem wspólnym. Bardzo się odnajduję w tym myśleniu.

Wiem, moja sytuacja w Kościele jest niejasna. Dla wielu jestem byłym klechą bądź wręcz zdrajcą i zaprzańcem. Sam określam siebie jako katolika kulturowego

Wybór źle postawiony

Przyznam jednak, że wyznaczając granicę podziału, o. Zięba ograniczył ją do dwu obozów. Oto jak te obozy wyglądają: „Im jest bliżej do Benedykta XVI, mnie do Jana Pawła II (ale wszyscy uznajemy, że każdy papież jest Wikariuszem Chrystusa), oni cieplej w swych sercach noszą nauczanie Trydentu, ja – Vaticanum Secundum (ale wszyscy uznajemy nauczanie każdego ekumenicznego soboru), ja bardziej się obawiam zamknięcia Kościoła w oblężonej twierdzy, oni – rozpłynięcia się wiary przez uleganie duchowi czasu. Te i inne różnice nie przeszkadzają nam w uznawaniu naszej katolickości".

Ja znajduję się gdzie indziej i – przepraszam za tę uzurpację – śmiem twierdzić, że ta opozycja obca jest obecnemu papieżowi Franciszkowi. Spróbuję to moje zarozumiale brzmiące twierdzenie krótko uzasadnić.

Tak, wiem. Moja sytuacja w Kościele jest niejasna. Dla wielu jestem byłym klechą bądź wręcz zdrajcą i zaprzańcem. Sam określam siebie jako katolika kulturowego albo – podobnie jak znakomity amerykański socjolog religii Rodney Stark – jako niezależnego chrześcijanina. I właśnie jako taki pozwalam sobie na uznanie wyboru pomiędzy Tridentinum a Vaticanum Secundum czy między Janem Pawłem II a Benedyktem XVI za źle postawiony. Dla mnie zmienił się po prostu paradygmat myślenia o Kościele i o religii, zwłaszcza jeśli chodzi o obecność instytucji religijnych w przestrzeni publicznej.

Tę zmianę dostrzegam również w myśleniu papieża Franciszka. I jak już pisałem na łamach „Rzeczpospolitej", jestem przekonany, że ten papież rewolucji w Kościele nie zrobi, to jednak pewne elementy w jego nauczaniu wskazują na uznanie paradygmatu za fakt. Jest to w każdym razie widoczne w głośnym już wywiadzie, którego udzielił o. Antonio Spadaro redaktorowi naczelnemu „La Civilta Cattolica". Wywiad został opublikowany przez „Tygodnik Powszechny", więc mogę się do niego odnieść jako do tekstu powszechnie znanego.

Nie ukrywam, że przywołam te myśli papieża, które mi odpowiadają, ale prawdę powiedziawszy, w całym wywiadzie nie znajduję niczego, co budziłoby mój opór czy sprzeciw. Wprost przeciwnie, tylko ze względu na ograniczenia poprzestanę na najbardziej znaczących z mojego punktu widzenia akcentach.

Błędna wizja

Mimo licznych już komentarzy chyba nikt nie zwrócił uwagi na nazwisko, które pojawiło się w tym wywiadzie aż trzykrotnie. Chodzi o Michela de Certeau. Franciszek określił go jako „ulubionego myśliciela francuskiego" (drugim jest Henri de Lubac). To jest też mój ulubiony autor. Opowiadał mi znajomy jezuita, który był na jego pogrzebie w 1985 roku w Paryżu, że jeden z przyjaciół żegnał go następującymi słowami: „nie wiem, czy Michel był chrześcijaninem, ale na pewno był wspaniałym jezuitą". Zresztą podobne wątpliwości mieli i inni, zwłaszcza jezuiccy współbracia.

Bardzo mnie cieszy, że ten „niepewny" chrześcijanin jest ważny dla obecnego papieża. To prace historyczne de Certeau pomogły Jorge Bergoglio odkryć m.in. Piotra Favre'a, w którym docenił zwłaszcza: „umiejętność dialogu ze wszystkimi, nawet z tymi stojącymi daleko i przeciwnikami". Ale Franciszek nie rozczytywał się tylko w myślicielach jezuickich. Ceni Dostojewskiego, Hoelderlina, Hopkinsa (to akurat też jezuita). Słucha chętnie muzyki Mozarta, Beethovena, a zwłaszcza Bacha. Ceni malarstwo Caravaggia i Chagalla. Wprost uwielbia filmy Felliniego (kiedyś gwałtownie przez Kościół zwalczanego).

Bardzo mi odpowiada ten rodzaj lektur, typ muzyki czy malarstwa. Moim zdaniem religia poddana mediacji kulturowej staje się mniej dogmatyczna i bardziej otwarta na inne sposoby przeżywania wiary w Boga. Pewnie dlatego tak mi blisko do Franciszka. A poza tym, i tutaj też zgadzam się z papieżem, „rozumienie człowieka zmienia się z czasem, pogłębia się również świadomość człowieka". W dużym stopniu dzięki kulturze. To właśnie dzięki niej i Kościół się zmienia. Bo jak powiada Franciszek: „Pewne drugorzędne normy i przepisy kościelne, niegdyś skuteczne, dziś utraciły wartość i znaczenie. Wizja doktryny Kościoła jako monolitu, którego należy bronić bez najmniejszego niuansu, jest błędna".

Owszem, nie jest łatwo określić, co jest pierwszorzędne, a co mniej znaczące, ale warto i trzeba o tym dyskutować. Co ciekawe, dla ilustracji swej tezy papież znowu odwołuje się do zmiennych form kultury (rzeźby i malarstwa). Ale przecież nie tylko sztuka i jej formy wyrazu ulegają przemianom, dotyczy to również prawdy, która jest nam dostępna tylko w przybliżeniu – to już moja interpretacja. Gdy Franciszek powiada, że każdy człowiek, starając się lepiej zrozumieć samego siebie, się zmienia, to dotyczy to również przekazu Ewangelii: „Także formy ekspresji prawdy mogą przybierać wiele kształtów, to jest wręcz niezbędne dla przekazu przesłania ewangelicznego w jego niezmiennym znaczeniu".