Zbadajmy nasze narodowe DNA

Polacy, wychodząc z komunizmu, mieli jasne, choć dość ogólne wyobrażenie o tym, czego potrzeba do trwałego rozwoju Polski. Chcieliśmy demokracji i rynku oraz wejścia do NATO i UE. Te cele jednoczyły zdecydowaną większość narodu.

Dziś wszystkie je zrealizowaliśmy i żyje się nam nieporównywalnie lepiej niż w 1989 r., czujemy się zdecydowanie bardziej szczęśliwi. A mimo to mamy rosnące poczucie, że czegoś istotnego nam brakuje, że milionom naszych szczęść indywidualnych i sukcesów towarzyszy też wielka słabość i niezadowolenie w sferze działań zbiorowych, których symbolem są autostrady czy służba zdrowia.

Potrzebujemy odzyskania, jako naród, samosterowności oraz zdolności określania wspólnych celów. Brakuje nam bowiem zbiorowej myśli przewodniej wybiegającej w przyszłość. Rozwiązywanie problemów sprowadza się do chaotycznego pośredniczenia rządzących w grze krótkofalowych interesów partykularnych i reagowania na sytuacje kryzysowe.

Czy Polska ma tworzyć dumną wspólnotę polityczną, czy być wydmuszką wtapiającą się w otoczenie?

Czujemy np., że zestaw lektur szkolnych trzeba zmienić, ale nie wiemy jak, bo nie wiemy, w jakim celu chcemy wychowywać nasze dzieci i jaka ma być misja szkoły. W jakim stopniu chcemy edukacji ukierunkowanej na osobisty sukces materialny, w jakim na osiągnięcie osobistego szczęścia, a w jakim na sukces zbiorowy. Widzimy, że realizowany układ autostrad zaplanowany jeszcze w czasach Układu Warszawskiego i RWPG nie odpowiada obecnym potrzebom, ale boimy się podejść do tego tematu i siłą rozpędu realizujemy nie naszą strategię.

Jako społeczeństwo jesteśmy zdezintegrowani, zamykamy się w strzeżonych osiedlach, nie umiemy współpracować, nie darzymy się zaufaniem, nie potrafimy definiować zbiorowych interesów ani realizować długofalowych programów. Nasze poczucie wspólnotowości i politycznej podmiotowości jest słabe, mimo że to właśnie my, Polacy, najbardziej dążyliśmy do wolności. Stan naszej zbiorowej duszy najlepiej odzwierciedla chaos, niepohamowana komercjalizacja i kurczenie się przestrzeni publicznej w miastach.

Powstaje więc pytanie, gdzie jest to brakujące ogniwo, ten brakujący wymiar myślenia, którego nie umieściliśmy w menu naszych patentów na trwały rozwój Polski na początku transformacji. Co powinno być naszym narodowym kompasem na przyszłość? Na czym oprzeć dalszą modernizację i rozwój naszego kraju?

Wydaje się, że tym kompasem może być tylko odpowiedź na pytanie, kim jako Polacy jesteśmy i kim chcielibyśmy być. Jaka jest nasza pierwotna tożsamość (nasza narodowa dusza, nasze narodowe DNA), jak chcielibyśmy ją definiować w obecnych czasach? Jakie są nasze narodowe talenty, co możemy zaoferować światu, a co powinniśmy od świata brać?

Tu leży klucz do odpowiedzi na pytanie, jak stworzyć naszą podmiotowość polityczną, jak uszlachetnić naszą demokrację i rynek, z czym wyjść na arenę międzynarodową w sferach idei, produktów i wizerunku.

Jak stworzyć taki narodowy kompas? Powinniśmy się choć na chwilę oderwać od optyki indywidualnego urządzania się i spojrzeć w lustro, jacy naprawdę jesteśmy. Potrzebujemy autorefleksji, samoobserwacji, chwili zastanowienia nad sobą, wiwisekcji naszej duszy, rozwinięcia świadomości siebie. To spojrzenie na siebie powinno być możliwie wyzwolone z lęków, kompleksów i resentymentów – uważne i otwarte. Tylko wtedy zdobędziemy prawdziwą wiedzę o sobie. Czy jesteśmy na to gotowi? Czy zdobyliśmy już wystarczająco dużo poczucia własnej wartości, by sobie na to pozwolić? Czy widzimy w tym nasz interes?

Odpowiedzi na te pytania powinien przynieść już najbliższy, 20. rok od czasu naszej zmiany ustrojowej z 1989 r. w naturalny sposób skłaniający nas do bilansu całego okresu transformacji i spojrzenia w przód. Wielu z nas może sobie jednak zadawać jeszcze bardziej pierwotne pytanie: czy warto podejmować ten wysiłek? Po co nam Polska?

Czy rzeczywiście chcemy wspólnie jako naród budować swą podmiotowość kompletną (co nie znaczy, że nieotwartą)? Czy chcemy Polski (wspólnoty politycznej), która miałaby swoje: duszę (tożsamość), rozum (system wiedzy i inteligencji), ciało (infrastrukturę i prężne instytucje) oraz sobie właściwy zestaw emocji? Czy zależy nam na stworzeniu przestrzeni społeczno-politycznej, w której moglibyśmy najlepiej wyrażać siebie, to co dla nas jest najważniejsze, swój oryginalny styl życia, swą tożsamość, swoje specyficzne talenty, swą energię i witalność, a także swoją dumę, czy też chcemy zredukować nasze aspiracje do wzrostu konsumpcji i poprawy materialnych warunków życia, a z Polski uczynić podmiot – wydmuszkę wtapiającą się w otoczenie.

Drogą do odpowiedzi na te dwa fundamentalne pytania – czy chcemy budować swą podmiotowość kompletną oraz jaka powinna być jej idea główna i podstawowe zasady – jest owa autorefleksja. Dzięki niej będziemy mogli lepiej zrozumieć siebie. A samorozumienie będzie prowadziło do samoakceptacji. Do przywrócenia poczucia własnej wartości, a na tej podstawie uszlachetnienia naszego indywidualizmu i budowy sobie właściwego kształtu wspólnotowości. To zaś będzie oznaczało możliwość rozwinięcia skrzydeł nie tylko w wymiarze indywidualnym, ale i zbiorowym.

Musimy przejść pełny cykl drogi dojrzewania: od poczucia pełnej zależności (w PRL) przez erupcję niefrasobliwej niezależności (pierwsze dwie dekady transformacji) do mądrej współzależności (miejmy nadzieję w nieodległej przyszłości).

– jako całej zbiorowości Polaków – więcej czasu. To my sami musimy się stać centrum samooceny. Bruksela może nas do tego jedynie inspirować lub nam to ułatwiać. Musimy stać się autorytetem dla samych siebie – uwierzyć w swój rozum, instynkt, swoją kreatywność i możliwości zaoferowania czegoś cennego światu.

Potrzebujemy jednak w debacie publicznej więcej odwagi i nowego języka – nie po to, by atakować czy niszczyć, ale by zrozumieć naszą rzeczywistość i otworzyć szanse pozytywnym zmianom. Nawet tę ogromną utratę talentów i energii, którą jest emigracja, możemy przekuć na naszą przewagę konkurencyjną. Musimy się jednak atrakcyjnie i prawdziwie uwspólnotowić, tak abyśmy mieli siłę przyciągania i wchodzenia w relacje z naszą diasporą. Będąc atrakcyjni dla siebie, będziemy też atrakcyjni dla innych.

Dziś cały świat jest w okresie wielkiej transformacji. Wszystko się zmienia, a w tym układ centrum – peryferia. Wzorce instytucjonalno-behawioralne, przynoszące jeszcze wczoraj sukcesy w świecie zachodnim, stają się w globalnym świecie nieefektywne. Przykładowo, cały dotychczasowy system naukowo-innowacyjny Stanów Zjednoczonych, który tak nam imponuje, przestał być dla nich efektywnym rozwiązaniem. Stany Zjednoczone stoją przed wyzwaniem zmiany kursu ze społeczeństwa naukowego na społeczeństwo postnaukowe.