Rozbroić rosyjską bombę

Ukraina nie jest w stanie uciec od polityki historycznej. Mimo że zapoczątkowaną na kijowskim Majdanie rewolucję wywołały problemy bieżące – przede wszystkim oddalanie się perspektyw na poprawę społeczno-gospodarczej sytuacji kraju – to przeszłość pozostaje ważnym politycznym punktem odniesienia. Nie trzeba zresztą jechać na Ukrainę, żeby się o tym przekonać. Wystarczy chociażby śledzić to, co się dzieje w polskich mediach.

Trudny gest

Kilka dni temu na antenie Polsat News odbyła się dyskusja z udziałem jednego z liderów Ruchu Narodowego Roberta Winnickiego oraz prezesa Związku Ukraińców w Polsce, historyka Piotra Tymy. Właściwie obaj rozmówcy doszliby do porozumienia, gdyby nie jedna sprawa – Tyma nie chciał potępić ideologii ukraińskiego nacjonalizmu, w imię której UPA dokonywała ludobójczych aktów podczas drugiej wojny światowej. A Winnicki zgadzając się ze swoim adwersarzem, że w tamtych dramatycznych czasach zbrodnie popełniali zarówno Ukraińcy na Polakach, jak i Polacy na Ukraińcach, wyraźnie zaznaczył, że chodzi mu o ustosunkowanie się do stanowiącego uzasadnienie dla rzezi wołyńskiej programu ówczesnych ukraińskich środowisk nacjonalistycznych (po stronie polskiej analogicznych programów nie formułowano).

Dlaczego Piotr Tyma nie chciał wykonać gestu będącego prostym odcięciem się od politycznego dziedzictwa, które dziś pod względem wizerunkowym bardziej szkodzi Ukraińcom, niż przynosi im jakiekolwiek korzyści? Może dlatego, że nie chce brać udziału w kolejnych procesach wytaczanych  szeroko pojętemu ukraińskiemu faszyzmowi. I to bynajmniej nie z powodu tego, że jest zwolennikiem tej tradycji politycznej, bo rzecz jasna nim nie jest. Przyczyna tkwi gdzie indziej.

Śladem włoskich faszystów

Ukraiński faszyzm, którego emblematy pojawiły się także na Majdanie, stanowi po prostu temat zastępczy. Żadna licząca się siła polityczna na Ukrainie nie zamierza reanimować faszystowskich pomysłów z okresu drugiej wojny światowej, ponieważ takie awanturnictwo skazywałoby ten kraj na międzynarodową izolację.

Jeśli więc dziś ktoś nakazuje ukraińskim patriotom kajać się za zbrodnie UPA i przysięgać, że nie zamierzają posiłkować się koncepcjami politycznymi Stepana Bandery, to mogą oni odbierać to jako atak na samą ukraińskość. Tyle, że takie rozliczenie przeszłości jest dla Ukrainy jedynym sensownym wyjściem. Stanowi ono zarazem sposób na odebranie Rosji narzędzia propagandowego, przy pomocy którego Moskwa dorabia prozachodnim siłom na Ukrainie faszystowską gębę.

Według historyka Andrija Portnowa zmierzenie się przez Ukraińców z takimi epizodami ich historii jak rzeź na Wołyniu będzie świadczyć nie o słabości tego narodu – jak mogą sądzić ukraińscy patrioci – lecz o jego sile.

Ktoś może jednak przypomnieć, że kiedy w pierwszej połowie lat 20. ubiegłego wieku  powstawała NSDAP, nikt w Niemczech raczej nie przypuszczał, że ta marginalna organizacja przejmie dekadę później w tym kraju władzę. To by oznaczało, że jest możliwa realizacja scenariusza, w którym o sytuacji politycznej Ukrainy będą głównie decydować nacjonaliści ze Swobody czy Prawego Sektora.

Kiedy Ukraińcy odwołują się do nacjonalistycznej retoryki z epoki UPA, przypomina to bardziej rekonstrukcje historyczne niż uprawianie realnej polityki

Ale dziś nacjonalizm na Ukrainie jest czymś w rodzaju politycznej mitologii. Kiedy ludzie młodego i średniego pokolenia odwołują się tam do nacjonalistycznej retoryki z epoki UPA, przypomina to bardziej rekonstrukcje historyczne niż uprawianie realnej polityki.

Jeśli więc nawet Swoboda czy Prawy Sektor znajdą się w kręgach ukraińskiej władzy, to oba ugrupowania będą musiały pójść śladami Włoskiego Ruchu Społecznego. Ta powstała w roku 1946 partia zamierzała kontynuować dziedzictwo ideologii Mussoliniego. W ciągu pięciu dekad jednak stopniowo ewoluowała w stronę umiarkowanego konserwatyzmu, by ostatecznie pozbyć się ciążącego na niej faszystowskiego balastu. Ukraińscy nacjonaliści nie powinni tak długo zwlekać z odcięciem się od haniebnych elementów swojej tradycji politycznej.

Scalenie pamięci

Ale żeby to odcięcie nastąpiło prędko, ukraińska przeszłość nie może być instrumentalizowana. A instrumentalizują ją uczestnicy bieżących konfliktów politycznych: z jednej strony ukraińscy nacjonaliści, z drugiej zaś – rosyjscy polittechnolodzy, którzy przy każdej nadarzającej się okazji próbują wykazać, że na Majdanie odrodziła się hydra nazizmu.