Realia innowacyjności

W ostatnim czasie coraz więcej mówi się o potrzebie innowacyjności w polskiej gospodarce. Powstają specjalne raporty, na wspieranie innowacyjności przeznaczane są specjalne środki. O ile co do samej potrzeby innowacji w polskiej gospodarce sporu większego nie ma, to stosunkowo mało mówi się na temat tego, na jakiego rodzaju innowacje mamy w Polsce szanse i na które powinniśmy w związku z tym stawiać.

W dość powszechnym przekonaniu powinniśmy iść w kierunku tworzenia w naszym kraju innowacji technologicznych, tymczasem szanse na nie są relatywnie małe. W najbliższych latach powinniśmy postawić raczej na innego rodzaju sposoby innowacyjności, takie, na które nas jako kraj finansowo i instytucjonalnie stać. Równocześnie należy pamiętać, że podstawowym warunkiem rozwoju jakiegokolwiek rodzaju innowacji jest sprawne i przyjazne biznesowi państwo.

Czy zmieniać model?

Dyskusję o innowacyjności wypada zacząć od przypomnienia, dlaczego jest ona tak ważna. Powodów jest kilka, ale najistotniejszy związany jest z ograniczoną atrakcyjnością i możliwością utrzymania dotychczasowego modelu rozwoju.

Opiera się on na przewagach kosztowych – można u nas produkować te same towary co gdzie indziej, tyle że taniej. Dzieje się tak, ponieważ relacja wartości dodanej w przemyśle przetwórczym do kosztów pracy przypadających na zatrudnionego należy u nas do najwyższych w UE (ok. 200 proc. wobec średniej 132 proc.). Dzięki temu byliśmy w stanie przyciągnąć wielu globalnych wytwórców.

Budowanie innowacyjności może dotyczyć np. oprogramowania

Strategia taka nie jest jednak pozbawiona wad. Otóż takie inwestycje są bardzo mobilne, a kraj, który konkuruje kosztami, musi nieustannie dbać, aby pozostały one atrakcyjne. W związku z tym jednym z istotnych elementów polityki gospodarczej jest często utrzymywanie niedowartościowania kursu krajowej waluty. W tym kontekście strategia konkurowania w oparciu o koszty jest argumentem przeciwko integracji w ramach strefy walutowej (np. strefy euro). Wyzbywając się bowiem suwerenności w zakresie kształtowania kursu, kraj ogranicza możliwości reagowania na zmiany konkurencyjności zachodzące wokół niego. Że nie jest to aspekt czysto teoretyczny, świadczy przykład Słowacji, która wprowadzając euro, straciła wiele ze swej konkurencyjności w stosunku do innych krajów regionu, których waluty w czasie kryzysu mocno zdeprecjonowały. Szybko przełożyło się to na inwestycje zagraniczne, o ile w latach 2005 – 2008 stanowiły one średniorocznie 5,2 proc. PKB, to w ostatnich trzech latach zaledwie 0,5 proc.

Wraz z rozwojem gospodarczym – i presją na wzrost wynagrodzeń – utrzymanie przewag kosztowych staje się coraz trudniejsze i rośnie potrzeba wypracowania przewag pozacenowych. Jest to duże wyzwanie i jeśli proces ten nie zostanie właściwie przeprowadzony, może doprowadzić do poważnych problemów. Tak się stało m.in. w Hiszpanii, która w ostatnim dziesięcioleciu straciła znaczną część swojego przemysłu.

Źródłem przewag pozacenowych jest z reguły innowacyjność. Tymczasem, jeśli przyjrzeć się innowacyjności w polskiej gospodarce, to otrzymamy smutny obraz rzeczywistości. Potwierdzają to różnego rodzaju rankingi. Dla przykładu w ostatnim badaniu UE za 2011 r. znaleźliśmy się na 24. miejscu na 27 krajów Unii, niżej niż w 2010 r.

Raczej nie dla nas

Innowacje są z reguły kojarzone z technologiami, powstawaniem nowych produktów (np. leków) czy też tworzeniem znanych już dóbr, ale o unikalnych własnościach (np. wyjątkowa jakość). Polska ma i będzie mieć z tym duży problem. Kluczowym i najważniejszym powodem takiej sytuacji jest struktura naszej gospodarki, w tym w szczególności przetwórstwa. Otóż 40 proc. produkcji powstaje w firmach należących do kapitału zagranicznego. Co więcej, wśród dużych firm (które w większym stopniu stać na innowacyjność technologiczną) proporcje te są jeszcze mniej korzystne.

Spośród 500 największych firm z listy „Rz" zakładów przetwórstwa przemysłowego jest 195, z czego dwie trzecie to firmy zagraniczne (przypada na nie 55 proc. przychodów ze sprzedaży, a po odjęciu koncernów paliwowych aż 73 proc.!). Firmy te są u nas głównie ze względu na niskie koszty i mają małą motywację, aby wytwarzać u nas innowacyjne produkty. Nawet jeśli jakieś innowacje powstają (np. w lokalnych centrach B&R), to nowe produkty trafiają z reguły do innych fabryk koncernu, generując wzrost gospodarczy gdzie indziej.

Podstawowym warunkiem rozwoju jakiegokolwiek rodzaju innowacji jest sprawne i przyjazne biznesowi państwo

Oczywiście teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie, aby powstawały polskie innowacyjne firmy i polskie innowacje, tylko musimy mieć świadomość, że nie jest to proces ani łatwy (także tani), ani szybki. Stojąc u progu transformacji, nie poszliśmy ścieżką krajów azjatyckich, które konsekwentnie stawiały na rozwój narodowych czempionów. Nie dokonując oceny tego, czy decyzja ta była słuszna czy nie, stoimy dziś wobec faktu, że nie mamy zbyt wielu krajowych podmiotów, które mogłyby w bliskiej perspektywie przejść do konkurencji pozacenowej. Co więcej, nie posiadamy nawet zbyt wielu naszych lokalnych marek (jak np. Skoda w Czechach), co jeszcze bardziej degraduje naszą pozycję w hierarchii globalnych koncernów i czyni wrażliwymi na ich decyzje o lokalizacji produkcji. W tej sytuacji myślenie o konkurowaniu w zakresie np. elektroniki z Koreą Płd. czy innowacyjnych leków np. ze Szwajcarią, wydaje się dziś mrzonką.

Rozwiązania alternatywne

Dlatego musimy na okres przejściowy poszukiwać alternatywnych rozwiązań. Działania w tym względzie powinny obejmować:

– zwiększenie atrakcyjności naszej gospodarki w obszarach, które mają bezpośredni wpływ na łatwość prowadzenia biznesu i pośredni na koszty działania,

– rozwój i pobudzanie innowacyjności pozatechnologicznej,

– rozwój innowacyjności technologicznej w obszarach, gdzie bariery „wejścia" są relatywnie niskie,

– rozwój innowacyjności w edukacji.

W odniesieniu do atrakcyjności chodzi o stworzenie możliwie najlepszych warunków dla funkcjonowania biznesu, tzn. jak najmniej biurokracji, stabilność rozwiązań prawnych, szybko działające sądy, nowoczesna infrastruktura, dostęp do finansowania.

Powyższy zestaw to minimum, bez którego o innowacyjności w ogóle można zapomnieć. Poza tym w procesach tych potrzebna jest innowacyjność, która pozwoli je szybko i efektywnie zrealizować.

Aby zmiany te były możliwe, konieczna jest na wstępie zmiana mentalności władzy. Rząd musi zrozumieć, że jego miejsce nie jest na czubku piramidy hierarchii, ale na jej dole, skąd ma wspierać firmy i obywateli będących na pierwszej linii frontu globalnej konkurencji. Następnie sfera publiczna musi się unowocześnić (wykorzystywać nowoczesne technologie) oraz odchudzić (aby stanowić jak najmniejsze obciążenie dla gospodarki). Musi zostać stworzony system upowszechniania najlepszych wzorców i praktyk działania różnych szczebli administracji, który na dodatek powinien pozwolić na wyławianie lokalnych liderów tak rozumianej innowacyjności. Tym ostatnim z czasem będzie można powierzać ważne zadania w administracji centralnej.

W odniesieniu do innowacyjności pozatechnologicznej chodzi o innowacyjność procesową, o sposoby współpracy z kooperantami, organizację produkcji czy dotarcie do klientów. Na to nie trzeba – z reguły – wielkiego kapitału, a korzyści mogą być znaczące. Chodzi także o całą sferę usług opartych na unikalnych kompetencjach i wiedzy, które, dzięki technologiom teleinformatycznym, osoby je posiadające są w stanie sprzedawać dziś praktycznie na całym świecie. W tym miejscu warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że jeśli nie będzie spełniony pierwszy warunek (łatwość prowadzenia biznesu), to będziemy mieć do czynienia z transferem tego typu działalności do innych krajów, gdzie warunki będą bardziej sprzyjające.

Ważna edukacja

Budowanie innowacyjności technologicznej tam, gdzie bariery dla niej są relatywnie niskie, może dotyczyć np. takich obszarów jak rynek oprogramowania. Równocześnie trzeba do maksimum wykorzystywać te nieliczne innowacje technologiczne, które się u nas pojawiają (chodzi głównie o zarządzanie procesem ich komercjalizacji).