Emancypacja gospodarki i społeczeństwa

Rzadko który pojawiający się ni stąd, ni zowąd termin robi taką karierę, jak w ostatnich dekadach pojęcie rynki wyłaniające się albo wschodzące – od angielskiego określenia emerging markets. Używa się go zdecydowanie zbyt często, bardzo często bez jakiejkolwiek refleksji. Nie tylko nie należy zbyt łatwo dać się ponosić tej na pozór atrakcyjnej koncepcji – co niestety, przydarza się nader łatwo zbyt wielu ekonomistom i publicystom. Trzeba się wręcz jej przeciwstawić.

Lepiej się emancypować, ?niż wyłaniać

Określenie rynki wyłaniające się zostało zaproponowane nie tyle w stosunku do gospodarującego społeczeństwa, ile w odniesieniu do dalece zawężonej kategorii, jaką są rynki finansowe w tych gospodarkach. Jest to więc podejście wyraźnie przedmiotowe: nie ludzie się liczą, ale ich pieniądze. Neoliberalny ekonomista pewnie temu nawet przyklaśnie, ale ktoś zorientowany na społeczną gospodarkę rynkową musi zaoponować. Patrząc na kraje, które starają się odrabiać dystans w poziomie rozwoju, trzeba postrzegać je podmiotowo i, licząc pieniądze, widzieć ludzi.

Proponuję odejść od terminu gospodarki wyłaniające się, czyli nie ograniczać się w istocie do analizy kolejnych krajów, których rynki finansowe na tyle się już poszerzyły, że aż się międzynarodowo wskutek liberalizacji wyłoniły i teraz już dają możliwości pospekulowania. Wyłaniają się zatem jako miejsce, w którym można robić dobre interesy, niekoniecznie na korzyść ludzi z tych rynków, ale z pewnością na korzyść własną, nieraz ich kosztem.

Proponuję nie ograniczać się w istocie do analizy kolejnych krajów, których rynki finansowe na tyle się już poszerzyły, że dają możliwości pospekulowania

Ujmując sprawę w kategoriach ekonomii rozwoju oraz ekonomii politycznej przyszłości, lepiej mówić o emancypujących się gospodarkach. Tym razem traktowane są one podmiotowo, a nie przedmiotowo. O ile w przypadku rynków wyłaniających się społeczeństwo jest czymś mniej istotnym, elementem gry, której jądro stanowią spekulacje, pieniądze, zyski, o tyle dla emancypującej się gospodarki społeczeństwo staje się kluczowe. Jądrem tutaj jest społeczeństwo gospodarujące. Rzecz jasna, w warunkach gospodarki rynkowej, w otoczeniu pieniądza, bez odwracania się tyłem do nieuchronnych rynkowych spekulacji i pogoni za zyskami, ale bez podporządkowywania się im jako hegemonowi całego układu.

Jakie ma to implikacje dla przyszłości? Jak może ułożyć się pozycja poszczególnych grup krajów w świecie? Czy zatrze się do końca wcześniejszy podział na „trzy światy"? I czy blaknąć będzie obecny podział na „dwa światy" – na kraje wysoko rozwinięte i na rynki wyłaniające się? Czy przyszły bieg globalizacji przyczyniać się będzie do sukcesywnego zacierania tych różnic?

Zagrożenia skrajnego niezrównoważenia

By zmniejszać skalę konfliktogenności tkwiącą w obecnej fazie globalizacji, jak największa liczba krajów mniej zaawansowanych w rozwoju musi się emancypować. Świat złożony z kawałków tak ogromnie zróżnicowanych, że w skrajnych przypadkach zdolności produkcyjne i wynikający z nich standard życia w krajach najbogatszych są ponadstukrotnie większe niż w najbiedniejszych, jest nie do utrzymania. Przy kontynuacji takiej skali nierównowagi świat musiałby się wywrócić. Destabilizacja, rewolucje, wojny byłyby nieuniknione. Innymi słowy, na dłuższą metę czarna przyszłość z możliwej i niepożądanej zaczęłaby przekształcać się w nieuniknioną.

Rozsądną odpowiedzią na to wyzwanie jest emancypacja krajów i społeczeństw na dorobku, zarówno tych wychodzących z dawnego Trzeciego Świata, jak i wywodzących się z „drugiego świata", w większości już wcześniej zindustrializowanych i cechujących się względnie wysokim poziomem kapitału ludzkiego. W tym drugim przypadku – krajów przechodzących transformację posocjalistyczną – powinno to być łatwiejsze, gdyż z jednej strony ich społeczeństwa charakteryzują się poziomem PKB na mieszkańca blisko dwukrotnie wyższym niż światowa przeciętna oraz kapitałem ludzkim o relatywnie wysokim poziomie. O ile dla całej ludzkości przeciętny dochód oscyluje wokół 12 tys. dol. (licząc parytetem siły nabywczej, PSN), o tyle dla 126 mln ludności europejskich krajów posocjalistycznych, łącznie z przynależącymi już do Unii Europejskiej poradzieckimi krajami nadbałtyckimi –  Estonią, Łotwą i Litwą – to ok. 17,6 tys. dol., a dla blisko 280 mln mieszkańców pozostałych byłych republik radzieckich ok. 12,4 tys. dol. (w 138-mln Rosji jest to 17 tys. dol.). Tak więc dla ponad 400 mln mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR daje to średni dochód według PSN nieco ponad 14 tys. dol.

Lepiej mówić o emancypujących się gospodarkach – dzięki czemu traktowane są one podmiotowo, a nie przedmiotowo

Kapitał ludzki – środek ?czy cel rozwoju?

Co zaś się tyczy jakości kapitału ludzkiego, mierzonej najczęściej wskaźnikiem rozwoju kapitału ludzkiego (HDI – ang. Human Development Index), to ta część świata wygląda jeszcze lepiej i w przypadku niejednego kraju może czuć się już wyemancypowana, bez żadnych kompleksów. Najbogatszy z krajów posocjalistycznych – Słowenia (skądinąd licząca zaledwie 2 mln mieszkańców, a więc w minimalnym stopniu wpływająca na regionalną średnią) pod względem PKB per capita plasuje się dopiero na 30. pozycji na świecie (29 tys. dol. według PSN), natomiast pod względem kapitału ludzkiego już na 19. miejscu, z HDI 0,844. Gdy zaś w tym wskaźniku uwzględnić nierównomierność podziału dochodów – a tak właśnie czyni to, począwszy od 2011 roku, UNDP (United Nations Development Program, czyli Program Rozwoju ONZ) – to jest już na pozycji 10., pomiędzy Szwajcarią a Finlandią.

Na drugim krańcu tego spektrum znajduje się najbiedniejszy kraj posocjalistyczny – Tadżykistan, z PKB na mieszkańca ledwie 2100 dol. oraz HDI 0,607, co daje mu na liście miejsce poza pierwszą setką. Aby pod tym kątem pokazać te kraje na tle całego świata, przytoczmy jeszcze HDI krańcowe w skali globu. Listę otwierają Norwegia oraz Australia ze wskaźnikami odpowiednio 0,943 i 0,929, zamykają Kongo oraz Zimbabwe z bardzo niskimi HDI – odpowiednio 0,239 i 0,140.