Pozycja duszy

Określenie Starego Poety – przez przywołanie osoby „nauczyciela i mistrza” Leopolda Staffa – powraca w kolejnych tomikach Tadeusza Różewicza. Olimpijski spokój i pogodzenie się z życiem nie pasuje do nędzarskiej starości Cypriana Norwida‚ chociaż to właśnie ten poeta przywracał godność chrześcijańskiej sztuce umierania‚ a jednocześnie dawał świadectwo nieustannej troski o sprawy społeczeństwa polskiego.

Dagmara Zawistowska-Toczek w tej perspektywie kulturowej sytuuje ostatnie lata życia Zbigniewa Herberta‚ które przypadły na początek polskiej niepodległości. Jest to, moim zdaniem, jedna z ważniejszych książek dotyczących nie tylko zrozumienia miejsca autora „Pana Cogito” w polskim życiu intelektualnym‚ ale także samego fenomenu wspomnianego polskiego życia intelektualnego. A przypomnijmy: wcale nie tak dawno publicystyce Zbigniewa Herberta towarzyszyły bardzo negatywne opinie‚ a w najlepszym wypadku pełne politowania milczenie wobec „skandalicznych”‚ „niepoważnych” czy w ostateczności „szalenie kontrowersyjnych” wypowiedzi pisarza‚ który nie tylko opublikował wiersz pod tytułem „Chodasiewicz”‚ ale także domagał się szacunku dla pułkownika Kuklińskiego. Jakby zapomniał, nadal nie chciał przyjąć do wiadomości faktu‚ iż:

(...) nie jest sprawą sztuki

prawdy szukać to są rzeczy nauki.

A nauką przecież jest i historia literatury polskiej; cóż z tego‚ że nie bardzo dzisiaj świadoma swego miejsca‚ ale za to poważna i roztropna‚ i dla Herberta już znajdująca miejsce.

Bardzo obszerna książka Dagmary Zawistowskiej-Toczek składa się z trzech części: „Stary Poeta na agorze. Publicystyka Zbigniewa Herberta w latach 1990 – 1998 i spory wokół niej”, „Głos i persona. Mitologizacje starości w późnej liryce Herberta”‚ „Umieranie i śmierć Starego Poety”. Perspektywę interpretacyjną życia i twórczości wyznacza tutaj „Epilog burzy”‚ a przede wszystkim świadomość śmierci Herberta 28 lipca 1998 roku.

Autorka książki w następujący sposób opisuje pojmowane stereotypowo zadania pewnej roli społecznej: „Stary Poeta winien reagować z umiarem‚ ważąc każde słowo‚ wystrzegać się w swojej mowie elementów ludycznych‚ drwiny‚ kpiny‚ szyderstwa”. Na pewno w regułach tej roli nie mieściła się publiczna działalność autora „Pana Cogito” pod koniec jego życia‚ w momencie odzyskiwania niepodległości przez Polskę.

W okresie PRL Stary Pisarz – obok innych „utytułowanych starców” spełniał niebagatelną funkcję ideologiczno-wychowawczą‚ wywiady i artykuły ludzi kultury i sztuki były istotnym elementem oddziaływania propagandowego. Myślę‚ że byłoby rzeczą jak najbardziej zasadną zastanowienie się‚ w jaki sposób rytuały komunikacji społecznej zachowały swoją żywotność mimo przemian ustrojowych. Autorka książki natomiast nieustannie stawia czytelników przed istotnym pytaniem: czy Zbigniew Herbert był idealistą‚ a nawet sit venia verbo: człowiekiem naiwnym‚ bowiem przeświadczonym‚ iż w wolnym kraju można już mówić wolnym głosem?

Dagmara Zawistowska-Toczek pieczołowicie rekonstruuje publiczne wypowiedzi Zbigniewa Herberta praktycznie od roku 1985‚ od rozmowy z Jackiem Trznadlem „Wypluć z siebie wszystko” (zamieszczonej w „Hańbie domowej”). Chyba od tego czasu w środowisku związanym z literaturą zaczęła krążyć opinia‚ iż z Herbertem „jest coś nie tak”. Publiczne wypowiedzi Herberta są tutaj konfrontowane z głosami ich komentatorów i oponentów.

W gruncie rzeczy spór z Herbertem miał charakter dwojaki. Z jednej strony chodziło o kwestie stricte estetyczne; autor „Raportu z oblężonego Miasta” narzucił poezji polskiej język poetycki i sposób obrazowania – wielu wtedy było takich‚ którzy mówili Herbertem‚ a bardzo rzadko z sensem. Myślę‚ że nie tylko młodzi‚ debiutujący wówczas twórcy upominali się o prawo do odmiennej dykcji poetyckiej‚ ale także o prawo opuszczenia oblężonego Miasta.

Druga zaś strona polemiki z Herbertem‚ o podłożu wykraczającym poza kwestię estetyki‚ sięga czasów zdecydowanie wcześniejszych. Entuzjastą „Struny światła” nie był przecież Kazimierz Wyka‚ jak wiemy, „Tren Fortynbrasa” nie był utworem przez wszystkich aprobowanym. W odróżnieniu od Dagmary Zawistowskiej-Toczek skłonny jestem widzieć szczególną „linię wierności” autora „Barbarzyńcy w ogrodzie”‚ którą przed laty zasygnalizował Tomasz Burek.