Głód, śmierć i symfonia

„Premiery muzycznej, która mogłaby się z nią równać, nie było nigdy przedtem ani potem. I oby Bóg dał, żeby nie było jej już nigdy więcej" – tak zaczyna opowieść Brian Moynahan. Utworem, który miał tę wyjątkową, dramatyczną premierę, jest VII symfonia „Leningradzka" Dymitra Szostakowicza.

Brian Moynahan to historyk, ale też pisarz. Jego książka o Leningradzie jest bogato udokumentowana – autor sięga do wspomnień wielu ludzi, Rosjan i Niemców. Pisarski nerw sprawił jednak, że potrafił skonstruować wartką, trzymającą w napięciu narrację.

Terror i wojna

„Leningrad. Oblężenie i symfonia" ma kilka wątków. Pierwszy zaczyna się 1 grudnia 1934 roku, gdy ofiarą zamachu padł komunistyczny władca miasta Siergiej Kirow. Popularnością dorównywał Stalinowi i choć ten nazywał go przyjacielem, wykorzystał jego śmierć, by rozprawić się z miastem, które Kirow kochał.

Stalin zaś Leningradu nienawidził – bo było to miasto inteligencji, artystów, a przede wszystkim piękne. Uroda jego kamienic i pałaców przypominała o przedrewolucyjnej świetności. Gdy zabrakło Kirowa, w Leningradzie zaczęła się wielka czystka. Jej ofiarami padli przede wszystkim artyści, naukowcy, przedstawiciele carskiej inteligencji.

Aresztowania i rozstrzeliwania trwały, nawet gdy w 1941 roku miasto otoczyły wojska hitlerowskie. A wraz z ważnymi dla państwa mieszkańcami, którym nakazano ewakuację, ruszały komórki NKWD szukające nadal wrogów radzieckiego państwa.

Oblężenie Leningradu to wątek drugi. Brian Moynahan skupił się na pierwszym, najbardziej tragicznym roku wojny. Hitler liczył, że miasto padnie szybko. Gdy szturm zaczął się przedłużać, wpadł we wściekłość i nakazał całkowite zniszczenie Leningradu. Jednocześnie Stalin kazał nie tylko się bronić, ale i atakować. Radziecka armia nie była w stanie tego wykonać, więc walki często zamieniały się w zwykłą rzeź.

Największe tragedie rozgrywały się w mieście, do którego można było dotrzeć wodą lub po lodzie, gdy jezioro Ładoga zamarzło. „Po śniadaniu w postaci wstrętnej brei zrobionej z resztek skór od jakiegoś kaletnika... osłabienie fizyczne i groźba śmierci głodowej" – zanotował zimą 1941 r. jeden z przyjaciół Szostakowicza.

W ciągu dziesięciu miesięcy wojny w Leningradzie, liczącym wcześniej 2 mln 700 tys. mieszkańców, oficjalnie odnotowano ponad 570 tys. zgonów, ale ta liczba jest zaniżona przynajmniej o 80 tys. osób. Powodem śmierci nie mogło być wycieńczenie z głodu, w dokumentach zastępowano to terminem: dystrofia.

Nuty w walizce

Dymitr Szostakowicz kochał Leningrad, trzy tygodnie po agresji Niemiec zaczął pisać nowy utwór. Poinformował o tym w audycji nadanej z Leningradu na cały kraj. Wiadomość wzbudziła ogromne zainteresowanie, symfonię, której jeszcze nie było, od razu nazwano „Leningradzką".

Gdy we wrześniu kompozytora z rodziną ewakuowano, miał gotowe jej dwie części. W podróży do Kujbyszewa przez Moskwę walizka z nutami zaginęła, szczęśliwie odnaleziono ją – nadwerężoną – w wagonowej toalecie.

Symfonia została ukończona kilka miesięcy później. Dyrygent, który poprowadził jej prawykonanie w Kujbyszewie w marcu 1942 r., sugerował, by w finale dodać tekst dla chóru sławiącego Stalina. Szostakowicz to zignorował, ale władze od razu dostrzegły, że symfonia powinna się stać symbolem niezłomnego państwa – sojusznika aliantów w walce z Hitlerem.