Zły Bóg, którego nie ma

Średniowiecze – czas tworzenia uniwersytetów – przekształciło Europę z głupiutkiej królewny ujeżdżającej byka w stateczną matronę rozprawiającą o imponderabiliach.

Mogłoby się wydawać, iż ten długi i trudny wyraz raz na zawsze zniknął ze słownika współczesnych Europejczyków, tymczasem wcale nie! O imponderabiliach – i to przez wielkie „I“ – przypomniał sobie niedawno oksfordzki profesor Richard Dawkins.

Zdolny popularyzator nauk przyrodniczych, do tego obdarzony sporym talentem literackim, spłodził sążnisty manifest, w którym głosi urbi et orbi, iż nie ma Boga. No cóż, czas płynie, sława nie nadchodzi (przynajmniej nie taka, jakiej by się pożądało), trzeba wytaczać coraz cięższe armaty. Tylko że z najgrubszej nawet rury często daje się ustrzelić zaledwie wróbelka. Jak to się jednak przydaje odrobina wiary w życie pozagrobowe…

Ale gdzie tu średniowiecze? Właśnie doń zmierzamy, albowiem Dawkins, choć sam jak najdalszy od wszelkiej wymiany myśli – zwłaszcza nie po jego myśli – wywołał intelektualną debatę, która notabene najbardziej klasyczny kształt mogła przybrać w Polsce.

Natychmiast po opublikowaniu książki przez Bantam Press prawa do jej polskiego wydania nabyło warszawskie Wydawnictwo CiS, a jezuici z Krakowa z miejsca wyszperali pracę polemiczną autorstwa innego profesora Oksfordu, Alistera McGratha (wspartego opiekuńczym ramieniem małżonki Joanny Collicutt McGrath). Oba wydawnictwa z miejsca porozumiały się ze sobą w celu jednoczesnego opublikowania obu tytułów, licząc na szeroką wymianę myśli zainspirowaną ich ukazaniem się na księgarskich półkach.

I tak począł się wyłaniać średniowieczny duch. Chrześcijanie i ateiści połączyli siły, by jak najpełniej zaprezentować opinii publicznej szlachetne starcie przeciwstawnych światopoglądów. Rzadki to przykład fraternizacji na froncie ideologiczno-światopoglądowym, dlatego tym bardziej godzien nagłośnienia. Okazuje się, iż możliwe jest, by istotą sporu był sam spór, nie zaś stopień zaczerwienienia uszu i wysokość falsetu.

Nowe średniowiecze – chciałoby się rzec. Ale się tak nie rzeknie. Duch średniowieczny rozwiał się, zanim na dobre zdążył się ukazać. Wydawcy uczynili wszystko, co było w ich mocy: książki na rynek wypuścili, urządzili promocję. Zawiodła siła zdolna wszcząć debatę i zręcznie nią pokierować – czyli media.

Przeglądając odnośne publikacje, trudno oprzeć się wrażeniu, iż podejmujący temat publicyści wcale książki Dawkinsa nie przeczytali. W zasadzie trudno się dziwić: komu by się chciało brnąć przez sześćsetstronicową kobyłę…

Tymczasem lektura „Boga urojonego“ skłania do refleksji, choć bynajmniej nie takiej, o jaką autorowi chodziło. Zacznijmy od tego, że choć książka wywołała spory aplauz w szeregach równie zateizowanego co niedouczonego demosu zachodniego, to jednak ateistyczne autorytety przyjęły ją ze sporym zażenowaniem i niesmakiem. Dawkins bowiem ośmiesza sprawę ateizmu i rozdziału nauki od wiary.

W zacietrzewieniu nie zauważa, iż od dawna już prezentuje postawę bardziej fundamentalną niż wszyscy krytykowani przezeń faudamentaliści – nic dziwnego zatem, iż pierwsze po ukazaniu się „Boga urojonego“ gratulacje otrzymał od amerykańskich kreacjonistów za niezamierzoną przysługę, jaką im wyświadczył publikacją pracy, która każdemu inteligentnemu czytelnikowi każe zwątpić w racjonalizm koryfeuszy racjonalizmu.

Nasz racjonalista zgubił szkiełko, a oko zaszło mu bielmem. Oto połowę objętości książki poświęca on na usilne dowodzenie, „dlaczego niemal na pewno nie ma Boga“ („niemal na pewno“ – pogratulować naukowej precyzji!), by na pozostałych jej kartach obarczać Go winą za całe zło świata. I nie widzi w tym najmniejszej sprzeczności. Jak każdy fundamentalista najgoręcej pragnie przekonywać już przekonanych, nie spodziewa się zatem usłyszeć pytania: to jak z tym Bogiem – nie ma Go czy jest kosmicznym złem? Gdyby Richard Dawkins urodził się w innym miejscu i w innym czasie, mógłby pisać wspaniałe broszury szkoleniowe dla komsomolców…

Na szczęście honoru Oksfordu broni Alister McGrath, obalając wszystkie Dawkinsowe tezy, a czyni to ze swadą godną prawdziwego oksfordczyka, z iście angielskim sarkazmem i poczuciem humoru, a zarazem z wielkim miłosierdziem. Może to wpływ żony – wyobrażam sobie, jak podczas współautorskich dyskusji ciepłym uśmiechem powściąga polemiczny furor męża: „Alek, daj spokój. Miej litość nad kolegą“.

Szkoda, że recenzenci niemal w ogóle nie zauważyli książki McGrathów – czterokrotnie chudszej, a przy tym świetnie napisanej – do bezbolesnego przeczytania w jeden wieczór. Szkoda, że chyba nikt nie zorientował się, iż celem jej nie było bynajmniej przedstawienie niezbitego, naukowego – cokolwiek miałoby to znaczyć – dowodu na istnienie Boga (do czego służyłaby wówczas wiara?), tylko sfalsyfikowanie pokrętnej, rozemocjonowanej i agresywnej retoryki Dawkinsa. Nie dane im było dostrzec, iż w starciu religii z tak pojmowaną nauką bezapelacyjnie zwyciężyła religia jako ostoja zdrowego rozsądku.

Wielka szkoda, że katoliccy publicyści przeoczyli niezwykle istotny szczegół: cała ta polemika to przecież kłótnia w rodzinie. Tylko protestantom sen z oczu spędza niepokrywanie się opisów biblijnych z naukowymi odkryciami. To nie nasza broszka. Kościół katolicki nigdy nie miał z tym problemu, wręcz zakazywał uczonym podpierać swe przyrodnicze dociekania Pismem Świętym (tu znowu kłania się średniowiecze).

Najbardziej zaś szkoda, że ludzie pióra stronią od podejmowania ważnych tematów – dlatego nieustannie dominuje obskurantyzm (często dla niepoznaki przykryty profesorskim biretem), a prawdziwa mądrość wstydzi się wystawić głowę spod sutanny.

Co się z tobą stało, Europo? Czyżbyś ze statecznej matrony przeistoczyła się w zdziecinniałą starowinę, która już tylko marzy, by ją jeszcze kiedyś, choć raz, jakiś byk…

Richard Dawkins, „Bóg urojony“. Przeł. Piotr J. Szwajcer, CiS, Warszawa 2007