Norwegia wierzy w narrację

Tak czy owak ojciec Knausgårda swojego portretu się doczekał, można bowiem powiedzieć, że jest głównym bohaterem pierwszego tomu autobiograficznej sagi. To wokół jego przemiany i śmierci obraca się ta opowieść, która sprawia wrażenie do bólu szczerej, a może wręcz brutalnej. Specjalnie użyłem sformułowania „sprawia wrażenie", jako że w takich razach trudno wyrokować, czy autor coś jednak ukrył czy nie. On sam przyznał w jednym z wywiadów, że zgodnie z sugestiami rodziny pewne rzeczy jednak w swojej książce złagodził. Nie ustrzegło go to jednak przed pozwami ze strony krewnych ojca i groźbami byłej żony, która z kolei jest negatywną bohaterką kolejnych tomów cyklu.

Te skandale oraz prowokujący tytuł, otwarcie nawiązujący do „Mein Kampf" Hitlera (w oryginale „Min kamp"), pomogły w promocji książki, która odniosła w rodzinnym kraju autora spektakularny sukces (600 tysięcy sprzedanych egzemplarzy w 5-milionowej Norwegii). Ale na świecie to jednak byłoby za mało, by odnieść sukces, tymczasem Knausgårdem zachwycili się krytycy w ponad 20 krajach, gdzie jego powieść wydano. A jej sprzedaż dziś już idzie w miliony. Zasłużenie, bo momentami jest to książka porywająca. Zwłaszcza wtedy, gdy pisarz zagłębia się w przeszłość swojej rodziny. Widzimy go np., jak wraz z bratem przyjeżdża, by pochować ojca, i odkrywa w domu dziadków pijacką melinę i babcię uzależnioną od alkoholu. Te sceny należą do najmocniejszych w powieści, choć trzeba przyznać, że wspaniale czyta się również fragmenty dotyczące młodości pisarza, o jego pierwszych miłościach, dorastaniu na prowincji, fascynacjach muzycznych, trudnych relacjach z ojcem, czyli historie, które mogą się przydarzyć każdemu z nas. Można to nazwać literackim reality show, bo Knausgård tylko relacjonuje wydarzenia, nie wplatając w nie żadnych elementów fikcji, i nikogo tu nie oszczędza. A już zwłaszcza siebie, bo czasem, trzeba przyznać, wychodzi na użalającego się nad sobą palanta.

No dobrze – zapyta ktoś – to skąd to porównanie z Proustem? Wynika ono z metody literackiej, jaką Knausgård stosuje, i z jego ambicji, podobnych do tych, jakie przyświecały tworzeniu „W poszukiwaniu straconego czasu". Obaj pisarze czerpali mianowicie z własnej biografii i obaj chcieli zrozumieć świat oraz samych siebie poprzez tekst. Nadmiar ambicji prowadzi jednak czasem Knausgårda na manowce. Żywiołem Norwega jest opowieść. Narracja, do której tworzenia, w przeciwieństwie do Prousta, używa minimum środków. Może jest tak oszczędny w środkach, bo jego magdalenką była pusta plastikowa butelka po piwie? Tak czy owak w tych fragmentach się doskonale broni, gorzej bywa, kiedy zaczyna filozofować. Na szczęście w „Mojej walce" fragmenty eseistyczne zajmują stosunkowo niewiele miejsca, bo, prawdę mówiąc, konkluzje w nich zawarte są dosyć banalne.

Sztuka opowieści

Ale to nie zmienia faktu, że mamy do czynienia z książką wybitną. Nie potrafię dziś wskazać w polszczyźnie pisarza, który potrafi opowiadać w sposób równie zajmujący. Podobnie zresztą jak nie ma wśród naszych autorów kryminałów nikogo, kto dorównałby Jo Nesbø. W Norwegii wciąż wierzą w narrację, nie próbują, jak czołowi polscy autorzy, epatować „atmosferą" i stylistycznymi fajerwerkami. Wiedzą, że literatura to przede wszystkim opowieść, bo dobre historie zostają, a mody (na klimaty i eksperymenty językowe) przemijają. Nesbø to rozumie i opowiada w sposób mistrzowski. Zapewne dlatego zdystansował cenione norweskie autorki kryminałów: Karin Fossum i Anne Holt (notabene byłą minister sprawiedliwości), które kiedyś były od niego popularniejsze, ale nie mają takiej jak on łatwości w konstruowaniu intryg. Zresztą nie udało im się też wykreować bohatera na miarę komisarza Harry'ego Hole'a. Książki z serii o policjancie z Oslo sprzedały się już w prawie 20 milionach egzemplarzy i tłumaczone były na 40 języków. Ostatnia z nich, „Policja", wydana u nas kilka miesięcy temu, sprawia wrażenie postscriptum do cyklu, ale jako że ma otwarte zakończenie, należy się spodziewać dalszego ciągu.

W gruncie rzeczy jest Hole późnym wnukiem chandlerowskiego Philipa Marlowe'a, człowiekiem ciężko doświadczonym przez życie, swoje nałogi (alkoholizm) i swój dar do wyszukiwania przestępców. Dlatego jego wskrzeszenie w „Policji" (w finale części poprzedniej, „Upiorów", zostaje postrzelony i wygląda na to, że ze skutkiem śmiertelnym) jest dla fanów mocno zaskakujące, jako że nie pije i odchodzi z pracy w wydziale zabójstw do szkoły policyjnej. Dobrze się jednak państwo domyślacie, że przeszłość nie daje tak łatwo o sobie zapomnieć. Tym bardziej że Harry sprawiedliwość rozumie na swój własny sposób i zostawił za sobą kilka niezałatwionych spraw. W tej części, chcąc nie chcąc, będzie musiał się zmierzyć z tzw. oprawcą policjantów. Człowiekiem, który mści się na śledczych niepotrafiących wykryć sprawców zbrodni. Liczba mylnych tropów jest tu doprawdy imponująca, a do tego nie sprawia bynajmniej wrażenia mechanicznego mnożenia zwrotów akcji. Wszystko wydaje się logiczne, choć pewnie do paru rzeczy można by się przyczepić. Tylko po co, skoro świetnie się to czyta? Nie jest to jednak tylko zasługa bohatera, podobnych widzieliśmy już w literaturze i kinie wielu. Ogromną rolę odgrywa w książkach z cyklu Oslo, gdzie Hole mieszka. Sam pisarz wyznał, że miasto, o którym czytamy, nie ma wiele wspólnego z rzeczywistością. Że chodziło mu raczej o stworzenie współczesnego Gotham City, pełnego mroku oraz zbrodni. I trzeba przyznać, że zamysł ten udało mu się zrealizować perfekcyjnie. Może dlatego, że utalentowani artyści widzą to, co jest pod powierzchnią zdarzeń?

Bo choć Norwegia jest krajem, w którym, jak wynika z badań wśród samych mieszkańców, żyje się najbardziej komfortowo na świecie, to nie ma wątpliwości, co łączy książki Nesbø i Knausgårda (a także Fossum i Holt). Jakkolwiek banalnie by to zabrzmiało w kontekście Skandynawów, chodzi o przekonujące opisanie tego mroku i niepokoju, drzemiącego w Norwegach, którego na co dzień nie widać. Ale on istnieje i wcale nie trzeba przywoływać postaci Breivika oraz dokonanej przez niego masakry na wyspie Utoya. Ba, nie ma nawet konieczności, by sięgać po kryminały, w których zbrodnia jest wymogiem gatunku. Wystarczy przeczytać powieść z życia zwyczajnych Norwegów z klasy średniej. Na przykład „Moją walkę" Knausgårda.