Mozaika wybrana z historii

Jak to się stało, że rok 2018 jest Europejskim Rokiem Dziedzictwa Kulturowego?

Agata Wąsowska-Pawlik: Komisja Europejska raz na jakiś czas dedykuje rok różnego rodzaju ideom albo inicjatywom – w roku 2008 odbył się Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego, a w 2011 Europejski Rok Wolontariatu. 17 maja 2017 roku Parlament Europejski ogłosił rok 2018 Europejskim Rokiem Dziedzictwa Kulturowego. Głównym celem tej inicjatywy jest promocja dziedzictwa kulturowego jako ważnego czynnika budowania tożsamości i przynależności do wspólnej przestrzeni europejskiej oraz podkreślanie potencjału dziedzictwa kulturowego dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Dziedzictwo może być też inspiracją dla działań artystycznych. Dla Komisji ważne jest także to, że dziedzictwo kulturowe możemy wykorzystywać w szeroko pojętej dyplomacji publicznej, w dialogu międzynarodowym. Na realizację tegorocznej idei przeznaczone zostały dość umiarkowane środki finansowe – dla wszystkich krajów członkowskich – 8 mln euro. 5 mln przekazano na rzecz programu Kreatywna Europa. Jesienią ubiegłego roku został ogłoszony konkurs na projekty realizujące jego założenia. Cztery projekty, które otrzymają dofinansowanie, są realizowane wspólnie przez sześć polskich instytucji i stowarzyszeń. 3 mln euro Komisja wydaje na własne działania, na przykład związane z organizacją bądź dofinansowaniem wybranych wydarzeń. Każdy kraj członkowski organizuje ten rok zgodnie ze swoimi priorytetami.

Jak polski program prezentuje się na tle innych krajów?

Idea ERDK 2018 to rodzaj szerokiej ramy i jednocześnie zaproszenie do uczestnictwa. Program obchodów w dużej mierze zależy od środowiska związanego z dziedzictwem kulturowym. Warto pamiętać, że w każdym kraju pomysł na realizację idei ERDK zależy od jego specyfiki i wielkości. Inaczej realizowany jest na Malcie, a inaczej w Hiszpanii, gdzie jest znacznie większa liczba nie tylko mieszkańców, lecz także miejsc dziedzictwa. Niemcy przygotowują w Berlinie szczyt kulturalny związany z ERDK w drugiej połowie czerwca. Kraje sprawujące w 2018 roku prezydencję w Radzie UE – teraz Bułgaria, w drugiej połowie roku Austria – także zaplanowały różnego rodzaju konferencje i wydarzenia na wyższym szczeblu, których tematyka jest związana z dziedzictwem kulturowym. Nam udało się dotychczas zachęcić organizatorów ponad 200 projektów realizowanych w całym kraju do włączenia się w obchody Roku. Również jako MCK przygotowujemy wiele wydarzeń.

Pojęcie dziedzictwa kulturowego ewoluuje i w związku z tym zmienia się zakres tego, co za nie dziś uważamy. Kto o tym decyduje?

Pojęcie dziedzictwa kulturowego wyrasta z pojęcia zabytku, związane jest z architekturą czy materialnymi świadectwami przeszłości. Badacze podkreślają też znaczenie dziedzictwa niematerialnego, m.in. muzyki, filmu, dziedzictwa cyfrowego, kulinariów, zwyczajów, języka. Dotychczas to głównie eksperci decydowali, co jest dziedzictwem, ale od jakiegoś czasu coraz większy udział ma w tym społeczeństwo obywatelskie. Jeśli społeczność lokalna chce i dąży do tego, by zabytek, tradycje znajdujące się i funkcjonujące na jej terenie zachować dla przyszłych pokoleń, to tak się zapewne stanie. To istotna zmiana, pokazująca wzrost poczucia odpowiedzialności za dorobek przeszłości. Świetnym przykładem tego procesu był ostatni polski wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, czyli wpis Kopalni Srebra wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach. Z jego inicjatywą wyszło Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, a więc organizacja pozarządowa, działająca na rzecz promocji tego miejsca. Otrzymali oni oczywiście wsparcie od miejscowych władz, ale impuls pochodził od lokalnej społeczności. Myślę, że ten proces będzie postępował.

Dlaczego świadomość dziedzictwa kulturowego jest tak istotna?

Dziedzictwo kulturowe to jeden z ważniejszych czynników wpływających na nasze życie, na to, kim jesteśmy. Ten wpływ ma wymiar ekonomiczny – dziedzictwo kulturowe przyczynia się do budowania tożsamości i wizerunku miejsca, co jest wykorzystywane w turystyce, w tzw. przemysłach kreatywnych i w tworzeniu miejsc pracy. Bezpośredni kontakt i uczestnictwo w kulturze, w wydarzeniach, wystawach, koncertach, czytanie książek – pozwalają nam znacznie pełniej przeżyć życie. Komisja Europejska w ostatnich dniach przyjęła Nową Agendę dla Kultury. Ma ona pomóc Europejczykom zrozumieć nasze wspólne i wartościowe, choć zróżnicowane dziedzictwo.

Dlaczego właśnie Międzynarodowe Centrum Kultury jest polskim koordynatorem programu tegorocznego ERDK?

MCK, które powstało w roku 1991 z inicjatywy rządu Tadeusza Mazowieckiego, od samego początku swoją interdyscyplinarną działalność zwróciło ku fenomenowi dziedzictwa kulturowego. Jesteśmy aktywni w dialogu międzynarodowym dotyczącym tej problematyki i działamy tak, aby polski głos był słuchany. Nasze projekty realizujemy w partnerstwie z zagranicznymi instytucjami. Badamy wpływ dziedzictwa na różne obszary życia, opierając się na wiedzy o dziedzictwie XX wieku, budujemy mosty porozumienia w obszarze Europy Środkowej. W przestrzeni naszej Galerii prezentujemy najwybitniejsze dzieła sztuki europejskiej, aktualnie wspaniałe zdjęcia Stambułu II połowy XIX i pierwszych dekad XX wieku z kolekcji Muzeum Pery. Realizujemy program stypendialny Thesaurus Poloniae oferujący stypendia dla zagranicznych badaczy historii i kultury Polski. Staramy się kształtować otwartą postawę wobec dziedzictwa kulturowego - co roku 20 słuchaczy kończy nasze studia podyplomowe Akademia Dziedzictwa, realizowane we współpracy z Uniwersytetem Ekonomicznym w Krakowie.

Innym projektem edukacyjnym jest letnia Wyszehradzka Akademia Dziedzictwa. W tym roku, z uwagi na ERDK i na to, że tematem Akademii będzie zarządzanie Kościołami Pokoju w Świdnicy i Jaworze na Dolnym Śląsku (wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO), zaprosiliśmy także uczestników z Niemiec i Ukrainy. Wśród wielu konferencji międzynarodowych proponujemy w cyklu dwuletnim Fora Dziedzictwa Europy Środkowej, będące platformą spotkań. Prowadzimy też działalność wydawniczą – dla polskiego czytelnika przygotowujemy pozycje obejmujące tematykę środkowoeuropejską i heritologiczną. Oferujemy polsko-angielski kwartalnik „Herito" na temat dziedzictwa i jego wyzwań we współczesnym świecie - ze szczególnym naciskiem na sprawy naszego regionu. Na potrzeby ERDK prowadzimy kampanię informacyjną, stronę internetową, działania w mediach społecznościowych i realizujemy własne projekty, merytorycznie związane z ideą roku.

Który projekt jest szczególnie istotny?

We wrześniu zapraszamy na międzynarodową konferencję poświęconą Znakowi Dziedzictwa Europejskiego. To inicjatywa unijna, nieco podobna do Listy UNESCO. Jednak jej najważniejszym zadaniem jest identyfikacja miejsc i wydarzeń historycznych, które reprezentują wartości nie do przecenienia dla historii Europy. Polska jest pod tym względem liderem. Uhonorowano: Stocznię Gdańską, Konstytucję 3 maja, unię lubelską i cmentarz z I wojny światowej w Łużnej koło Gorlic. Cmentarz ten jest jednym z niemal 400 cmentarzy powstałych po bitwie gorlickiej w maju 1915 roku, kiedy zapadła decyzja o zorganizowaniu godnego pochówku dla wszystkich żołnierzy, którzy podczas niej zginęli. Ekumeniczna idea, bardzo ważna i potrzebna.

Potrzebna, bo wciąż trudna do zaakceptowania?

Teraz już chyba nie, choć oczywiście częścią dziedzictwa jest także dziedzictwo kłopotliwe, któremu poświęciliśmy ostatni numer „Herito". Celem naszym, ale też ERDK, jest poszerzanie świadomości dotyczącej roli dziedzictwa kulturowego, które winno łączyć ludzi i społeczeństwa. Oprócz pojęcia dziedzictwa narodowego funkcjonują też te lokalne, czyli dziedzictwo danego miasta, regionu. Na obszarze jednego państwa możemy zetknąć się z „dziedzictwami" mieszkających w nim społeczności czy mniejszości etnicznych, religijnych. Niekoniecznie jedno państwo to jedno dziedzictwo narodowe. Zawsze jest to mozaika. A jeszcze ważniejsze, że dziedzictwo kulturowe jest tym, co wybieramy z przeszłości i wykorzystujemy dla przyszłości. Ważne jest słowo „wybór": co jest ważne dla bycia sobą, bycia człowiekiem.

W jaki sposób Polska będzie realizowała idee ERDK?

Międzynarodowe Centrum Kultury jest koordynatorem działań, nie mamy możliwości przyznawania dodatkowego dofinansowania projektów. Zachęcamy wszystkie organizacje działające w obszarze dziedzictwa do włączenia się w obchody Roku poprzez uzyskanie patronatu ERDK i wykorzystanie tej okazji do mówienia o dziedzictwie kulturowym trochę częściej i głośniej. Naszym celem jest dotarcie z przekazem o znaczeniu i roli dziedzictwa w naszym życiu do jak najszerszej grupy odbiorców. Kampania informacyjna objęła władze samorządów lokalnych i regionalnych. Zwróciliśmy się do nich z prośbą o rozpropagowanie informacji o ERDK. Utworzyliśmy rodzaj szerokiej koalicji na rzecz idei ERDK z wieloma organizacjami branżowymi, takimi jak Międzynarodowa Rada Muzeów (ICOM), Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków (ICOMOS), Polski Komitet ds. UNESCO, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków i wiele innych – lista partnerów jest długa. W tym miejscu chciałabym już teraz im podziękować.

Europejski Rok Dziedzictwa Kulturowego może mieć oddźwięk tylko dzięki organizacjom i instytucjom, które zgłaszają się do nas z wnioskami o patronat i realizują swoje projekty pod patronatem roku – w tej chwili jest ich już ponad 200. Pomagamy im promować te projekty na stronie ERDK2018.pl, informować o nich w mediach społecznościowych. Wykorzystujemy w promocji takie wydarzenia jak niedawna Noc Muzeów, Małopolskie Dni Dziedzictwa czy też wrześniowe Europejskie Dni Dziedzictwa. Inicjatorom Roku i nam zależy, by w przyszłości Komisja Europejska przeznaczyła więcej środków finansowych na rzecz kultury i dziedzictwa kulturowego.

Kto jest najważniejszym adresatem programu ERDK?

Dzieci i młodzież. Podjęliśmy współpracę z jednym z najlepszych polskich wydawnictw literatury dla dzieci, wydawnictwem Dwie Siostry. Dzięki temu we wrześniu pojawi się książka dla dzieci w wieku sześciu-ośmiu lat poświęcona dziedzictwu kulturowemu. Jej roboczy tytuł to „Zwierzyniec polski". Publikacja będzie dostępna w księgarniach, ale będziemy ją mogli także przekazać uczestnikom Europejskich Dni Dziedzictwa.

A dla dorosłych będą publikacje?

Planujemy publikację klasyka heritologii Johna Tunbridge'a pod tytułem „Zmiana warty. Dziedzictwo na przełomie wieków", która będzie dostępna jesienią. Już teraz zapraszam na spotkania z autorem na początku października najpierw w Krakowie, a później w Warszawie. Pod koniec roku ukaże się „Herito" poświęcone kwestiom pamięci, będzie to też rodzaj podsumowania ERDK 2018 w Polsce. Zapraszamy na cykl debat dotyczących potencjału dziedzictwa w różnych polskich miastach – we Wrocławiu, w Gdańsku, Katowicach – z udziałem lokalnych środowisk. Dużym wyzwaniem jest to, aby nasza oferta trafiła do osób, które nie zajmują się dziedzictwem na co dzień. Bardzo łatwo jest przekonać przekonanych, znacznie trudniej zainteresować obojętnych. Sposobem na to jest nasza intrygująca kampania wizualna, która zachęca do odkrywania tego, co promuje. Działania te wymagają jednak czasu.