Żywioły Billa Violi na niezwykłej wystawie w Toruniu

Bill Viola (1951–2024) nie doczekał już, niestety, premiery tej swojej ekspozycji w Toruniu, do której przygotowania trwały cztery lata. W Polsce ten sławny amerykański artysta był obecny przy okazji pierwszego pokazu swojej twórczości, w 2007 roku w warszawskiej Zachęcie. Zobaczyć można było wówczas 9 jego prac, obecnie – 22.  

plakat wystawy "Bill Viola. Wizje czasu"

Foto: Małgorzata Piwowar

Bill Viola między ogniem a wodą

Oglądanie sztuki Billa Violi to obcowanie z jego immersyjnymi instalacjami, dużymi projekcjami i filmami – zarówno krótkimi, jak i mającymi długość pełnometrażowych fabuł.

Zrewolucjonizowana przez niego sztuka wideo stała się medium zrozumiałym nie tylko dla wyrafinowanych widzów i skupia uwagę na przekazie dotyczącym kwestii najistotniejszych.

– Podróż Billa była poszukiwaniem znaczenia świata, który go otaczał – mówiła w Toruniu Kira Perov, żona artysty, jego wieloletnia współpracowniczka i współkuratorka toruńskiej prezentacji. – Jego rozważania na temat życia, śmierci i ponownych narodzin stanowią wyzwanie dla naszej percepcji i świadomości. Bill zmieniał doświadczenie czasu w coś niemal fizycznego, namacalnego. Prowadząc długie obserwacje prostych obiektów, czynności, pokazywał, że jeśli przypatrywać się czemuś przez dłuższy czas – zobaczyć można esencję tej rzeczy. Jego materia prima to żywioły: ogień i woda. Są katalizatorami cyklu transformacji, dającej nadzieję i stanowiącej pozytywną metaforę kontynuacji życia – niezależnie od tego, jaką formę ono przybierze.

Bill Viola, "The Messenger" (1996)

Foto: CSW Toruń Znaki Czasu

Tajemnice spowolnionego ruchu

Prezentowane prace znajdują się w Toruniu w Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” oraz w siedzibie Fundacji Tumult. Pozwalają poznać kolejne etapy twórczości artysty, bo tworzył je w ciągu 37 lat, od 1977 do 2014 roku. Wcześniejsze znajdują się w CSW, najwięcej w Sali Kolumnowej. By je zaprezentować, zbudowano cztery specjalne kubiki, każdy około 120–130 metrów kwadratowych, z wygłuszanymi wnętrzami, a także izolowanymi akustycznie sufitami.

Wystawę rozpoczyna jedna z pięciu prac pierwszego cyklu Violi, czyli „The Reflecting Pool” (1977–79). Kolorowa, siedmiominutowa projekcja wideo wyświetlana na półprzeźroczystym ekranie nawiązuje do istotnego wydarzenia z dzieciństwa artysty, gdy, mając 6 lat, omal nie utonął. On też jest aktorem w tej swojej pracy. Na ekranie widać wyłaniającego się z lasu mężczyznę z nagim torsem, idącego w kierunku stawu. Choć wykonuje ruch, by do niego wskoczyć, to jednak zawisa w powietrzu. Mimo to powierzchnia wody marszczy się, jakby została zakłócona; a wiszący w przestrzeni mężczyzna powoli znika. Po siedmiu minutach Viola wyłania się, ociekając wodą i – wraca do lasu.

Bill Viola, kadr z "The Reflecting Pool" (1977-2014)

Foto: Małgorzata Piwowar

Efekt spowolnionego ruchu obecny jest w wielu pracach Billa Violi. Jedną z nich jest „The Greetings” (1995) – scena powitania trzech kobiet i różne ich związane z tym emocje. Instalacja zainspirowana obrazem „Nawiedzenie” Pontorma to prawie 11-minutowa sekwencja ruchomych obrazów pokazująca reakcje bohaterek – mimikę ich twarzy, każdy detal wykonywanych gestów. Są tak powolne, że  znacznie bardziej przypominają obrazy niż film. By w ten sposób uchwycić ruch, artysta korzystał ze specjalnej kamery filmowej 35 mm. Pozwalała zarejestrować 300 klatek na sekundę, podczas gdy zwykła zapisywała jedynie 24 klatki.

Bill Viola i pisma mistyków

Bill Viola, kadr z "The Greetings" (1995)

Foto: Małgorzata Piwowar

Także w CSW zobaczyć można nietypową, kilkuelementową pracę Violi. To „Pokój św. Jana od Krzyża” („Room for St. John of the Cross” 1983). Nawiązuje do historii z życia tego XVI-wiecznego mistyka więzionego w celi bez okien. Viola zbudował małą czarną kabinę z niewielkim oknem i minimalistycznymi sprzętami w środku. Przed nią wyświetlany jest rozedrgane, czarno-białe wideo gór pokrytych śniegiem, a z głośników dobiega huk wiatru. Warto dodać, że poszukiwania duchowości przez tego artystę były procesem ciągłym – opowiadał wielokrotnie, że czytał od studiów mistyków: najpierw islamskich, potem buddyjskich, chrześcijańskich.

Bill Viola „Pokój św. Jana od Krzyża” („Room for St. John of the Cross” 1983)

Foto: CSW Toruń Znaki Czasu

Scenograficzna staranność i minimalizm, z jaką zostały ułożone prace w CSW pozwalają je zobaczyć wypreparowane, oddzielne. Nieco inaczej przedstawiają się dzieła Violi prezentowane w siedzibie Tumultu, dawnym kościele ewangelickim zbudowanym w XIX wieku. Wybrzmiewają tu „Odwrócone narodziny” („Inverted Birth” 2014), czyli pięć etapów przebudzenia człowieka poprzez cykl intensywnych zmian – nie jak zazwyczaj bywa – od narodzin do śmierci, ale od ciemności do światła. W tej sytuacji pięciometrowy ekran staje się ołtarzem…

Bill Viola, kadr z „Odwrócone narodziny” („Inverted Birth” 2014)

Foto: Małgorzata Piwowar

Credo artysty

„Podstawę mojej pracy stanowi wątpliwość, niewiedza, utrata siebie i pytania, a nie – odpowiedzi. To prowadzi mnie do stanu, w którym nigdy nie osiągam celu, a zatem stanu wolności i wyswobodzenia” – powiedział w 2014 roku Bill Viola, a Kira Perov przywołała jego słowa jako ostateczne oświadczenie artysty.