Naiwny sen o kibucu

W wieku 79 lat, po walce z rakiem zmarł Amos Oz. Przypominamy wywiad, jaki ze słynnym izraelskim pisarzem przeprowadził w 2013 roku Marcin Kube.

Marcin Kube: „Wśród swoich" to zbiór opowiadań rozgrywających się w latach 50. w kibucu. Jak pan, chłopak z inteligenckiej rodziny, trafił do pionierów?

Amoz Oz:

Przyjechałem do kibucu Chulda z Jerozolimy w wieku 15 lat. Buntowałem się. Mój ojciec był intelektualistą, a ja chciałem zostać traktorzystą. Marzyło mi się nowe życie – praca na roli. Odczuwałem potrzebę życia we wspólnocie. Na początku byłem outsiderem, różniłem się od miejscowej młodzieży. Do pewnego stopnia pozostałem nim do końca, również dlatego że byłem pisarzem.

Zobacz na Empik.rp.pl

Chciał pan pracować fizycznie, a teraz odbiera doktorat honoris causa na uniwersytecie w Łodzi jako jeden z najwybitniejszych pisarzy izraelskich.

To ironiczne. Robię dokładnie to, czego oczekiwał ode mnie mój ojciec. Każda rewolucja zatacza koło i często w kolejnych pokoleniach przodkowie wracają do punktu wyjścia.

W autobiograficznej powieści

„Opowieść o miłości i mroku"

pisał pan, że jako dziecko chciał zostać nie pisarzem, ale książką. Co to oznacza?

"Sceny z życia wiejskiego" - recenzja książki

Dorastałem w Jerozolimie lat 40. Dochodziły nas wiadomości o Holokauście. Lękaliśmy się, że podobne rzeczy nastąpią w naszym mieście. Jako chłopiec wiedziałem, jak łatwo stracić życie. Pomyślałem, że jak dorosnę i stanę się książką, to może jedna kopia mnie ocaleje w którejś z bibliotek w obcym kraju.

Dzisiaj byłby to raczej e-book.

Nie mam nic przeciwko elektronicznym książkom. Najważniejsza nie jest forma, ale to, aby ludzie je czytali. Zabawne, że dziś czytamy je na ekranach podobnie jak dawniej na tabliczkach. Rozwijamy teksty za pomocą przycisku zupełnie jak zrolowane manuskrypty.

„Wśród swoich" to zbiór opowiadań, ale czyta się je niczym jedną powieść.

Pisanie opowiadania jest jak podróż tylko z jedną torbą bagażu podręcznego. Trzeba się dobrze spakować. Krótka forma wymusza minimalizm i precyzję. Historie z „Wśród swoich" rozgrywają się w jednym miejscu i czasie. Postacie się powtarzają, dlatego nie jest do końca ani powieścią, ani zbiorem opowiadań.

Postacie są niczym wyjęte z Czechowa.

Dorastałem w czechowowskim świecie. Mali ludzie z wielkimi ideami. Reformatorzy, którzy nie potrafią zawiązać sznurowadeł. Idealiści z przyziemnymi problemami. Romantycy, którzy komplikują swoje życie rodzinne. Takich ludzi znałem i o nich piszę.

Uciekał pan do kibucu właśnie przed takim światem?

Po czasie zrozumiałem, że natura ludzka się nie zmienia. Zawsze będzie rozdźwięk między ideą a uczuciami.

Dlaczego w pana książkach jest tak wiele melancholii?

Szczęście nie potrzebuje mojego pisania, mówi samo za siebie. To samotni i odrzuceni potrzebują empatii. Świetnie oddaje to słynne zdanie rozpoczynające „Annę Kareninę": „Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, a każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób". Jeden z moich bohaterów Cwi Prowizor rozgłasza złe nowiny o wypadkach, które się zdarzyły na świecie – powodziach, trzęsieniach ziemi. Spytany przez przyjaciela, dlaczego dźwiga cały ciężar świata na swoich barkach, odpowiada: „Zamknąć oczy na okrucieństwo życia to moim zdaniem i głupota, i grzech. Zrobić możemy bardzo niewiele. Więc trzeba przynajmniej coś powiedzieć".

Miałem wrażenie, że pod postacią nastoletniego Mosze Jaszara z opowiadania „Ojciec" skrył się młody Amos Oz. Wyobcowany, pochodzący z miasta i sceptyczny wobec ideologii.

Rzeczywiście, nasze biografie są podobne. Ale nie tylko on jest mi bliski. Również Martin Vandenberg z opowiadania „Esperanto", który chce zmieniać świat. Kosmopolita, pacyfista, wierzy w wielkie idee, a jednocześnie nie potrafi rzucić palenia. W dodatku jest samotny. Nie ma rodziny, tylko jednego przyjaciela.

Nigdy nie chciał pan stamtąd uciec? Tak samo jak spod wpływu ojca?

Wiele razy, ale byłem zafascynowany kibucem, który był dla mnie jak uniwersytet, gdzie uczyłem się ludzkiej natury. To była mała wioska – 500 ludzi. Wiedziałem o nich wszystko. Gdybym mieszkał na przykład w Warszawie, to nigdy bym tak blisko nie poznał tylu ludzi.

Pół wieku minęło, zanim wrócił pan do tamtego czasu.

Gdy jesteś w środku jakichś wydarzeń, nie widzisz ich zbyt dobrze. Dopiero kiedy się oddalisz, zaczynasz je lepiej dostrzegać. Ale to nie są wspomnienia. Jeżeli się wzoruję na prawdziwych postaciach, to tylko pośrednio. Miałem w kibucu sąsiada, który czesał się za każdym razem, gdy przechodził pod moim oknem. Mówił, że jeżeli zostanie przeze mnie opisany, to będzie chociaż porządnie uczesany. Ja tak jednak nie pracuję, nie robię stopklatek.

A jak wyglądało życie rodzinne w kibucu, gdzie rodzice i dzieci żyli oddzielnie?

O godzinie czwartej po południu praca zupełnie ustawała. Żadnych zakupów czy dodatkowych zajęć. To był czas tylko dla rodzin. Dzieci i rodzice spędzali w ten sposób codziennie pięć godzin aż do dziewiątej wieczorem. To więcej niż w przypadku wielkomiejskich rodzin – trzeba przecież iść do banku, do sklepu, na korepetycje.

To jednak wspólnota wychowywała, a rodzice mieli w tym ograniczony udział.