Gotycki Mazepa w Teatrze Polskim

Można chyba mówić o reaktywacji Słowackiego: Jerzy Jarocki pokazał „Samuela Zborowskiego" w realiach konfliktu po katastrofie smoleńskiej, Szymon Kaczmarek zrobił z „Kordiana" spektakl o eutanazji. Jaki będzie pana „Mazepa"?

Piotr Tomaszuk:

Zależy mi na pokazaniu szekspirowskiej tradycji polskiego romantyzmu. Słowacki napisał swój dramat, ponieważ zobaczył w Londynie inscenizację poematu Byrona „Mazeppa". Wiemy o tym od lat dzięki profesorowi Zbigniewowi Raszewskiemu, a o dziwo, nie miało to na naszych reżyserów większego wpływu. A przecież, gdy zdamy sobie sprawę, że Słowacki inspirował się powieścią gotycką, otwiera się nowa perspektywa interpretacyjna.

Perspektywa na gotyk, który przeżywa dziś renesans w kinie, jak i literaturze.

Wtedy na scenie ważny był klimat i wystawa, czyli dekoracja. Musiał być zamek, most zwodzony, skały. Próbujemy taki teatr ożywić, starając się zrozumieć, skąd wzięło się w „Mazepie" Słowackiego aż tyle przelanej krwi, tyle trumien, czyli wampiryczny wymiar rzeczywistości. To odciąża tekst od skojarzeń, jakie nałożyła nań polska tradycja, która przez dekady zmuszała do pokazywania króla Jana Kazimierza w barokowym kostiumie. A przecież styl spektakli, jakie oglądał Słowacki w Londynie i Paryżu, był gotycki. Jako człowiek ambitny, chciał odnieść sukces na europejską skalę tym, co modne. Mazepa był modny. Od czasu, gdy Byron wprowadził go na literackie salony, stał się jednym z najpopularniejszych bohaterów literackich XIX. Opiewali go Puszkin, Liszt, Czajkowski.

Dla nas jest postacią historyczną, symboliczną dla czasów upadku Rzeczpospolitej i wzrostu znaczenia Rosji. A kim był dla Europejczyków?

Ucieleśniał mit bohatera, który okupił miłość męką. Został przyłapany przez męża swojej kochanki, który przywiązał go nagiego do białego dzikiego konia, tak perfidnie, że gdy tylko chciał się poruszyć, płoszył konia. Tak to opisał Byron.

Niemal Freudowska figura z pogranicza seksu i psychoanalizy. Jan Chryzostom Pasek, świadek epoki i wróg Mazepy, pisał że Ukrainiec był ciągnięty przez konia.

To opis historyczny, ale mniej ciekawy. Europejczycy chcieli bohatera klasy Winnetou. Z dzikich kresów kontynentów, które stanowiła kozaczyzna i tatarszczyzna. Mazepa jest też symbolem cudownej odmiany losu. W najgorszej, jak tylko można sobie wyobrazić sytuacji, znajduje pozytywne wyjście. W poemacie Byrona opowiadał o tym królowi szwedzkiemu Karolowi XII, po klęsce pod Połtawą. Mazepa ma też coś z Don Juana i Casanovy. Jednak różni się od nich tym, że poniósł konsekwencje swojej uwodzicielskiej postawy wobec kobiet jeszcze jako człowiek młody. Zamurowanie w alkowie wpędza go za życia do grobu, z którego człowiek ma szansę wyjść, ale już odmieniony. Zyskuje rys chrystologiczny. Bliski Gustawowi-Konradowi i Kordianowi. Wszyscy oni stawiają pytanie, jak umrzeć i za co.

To polski wkład do gotyku. A kto jest w „Mazepie" największym wampirem?

Wojewoda, który po śmierci żony ożenił się ponownie z Amelią, kobietą młodą i tak atrakcyjną, że wzbudziła zainteresowanie pasierba, króla i Mazepy. Wojewoda na pewno nie jest naiwniakiem, poczciwiną ani mściwym dziadkiem. Jego maska jest podszyta gotycką grozą, szaleństwem, zazdrością i chęcią zemsty. Musi się uporać z trójkątem miłosnym w rodzinie. Na przykład przy pomocy bawidamka Mazepy sprowadzonego z Warszawy. Wojewoda przełamuje stereotyp szlachty kontuszowej. To nasz markiz de Sade. Okrutny, potworny, szekspirowski charakter.

Taka interpretacja wyjaśnia powracający w dramacie motyw murów. Najpierw ktoś w nich utknął z powodu tuszy, co robi wrażenie staropolskiej krotochwili. Ale gdy Mazepa zostaje zamurowany w alkowie Amelii, zaczyna wiać grozą. Kim jest Amelia?

Jej wątek stanowi opowieść o tym, co kobieta może zrobić z mężczyzną. Wywołuje nieszczęście i degradację Wojewody, u Zbigniewa młodzieńcze zakochanie, które kończy się samobójstwem. Dla króla jest okazją do dewiacji. Ale Mazepę wyzwala z rajfurskiej mentalności. Muszę dodać, że mój spektakl wiele zawdzięcza telewizyjnej realizacji Gustawa Holoubka.

On sam mówił, że była nieudana.

Ale nie scenariusz. Rozwiązał problem podobny do tego, jaki Anglicy mają z Szekspirem – przetłumaczenia dawnej epoki na współczesność. Holoubek odpowiedział na pytanie, co zrobić z „aśckami", „acanami", żeby dotrzeć do widza i poruszyć jego emocje. Wprowadził do tekstu wiele poprawek i szlachetnych uproszczeń, żeby dramaturgia stała się przejrzysta. Przyspieszył tempo akcji. Oglądając film, zrozumiałem, że „Mazepa" jest bliski „Niebezpiecznym związkom".