Nagroda Literacka M. St. Warszawy – nominacje

Proza

Na wschód od Warszawy

W jakimś sensie nominacja dla Andrzeja Stasiuka do Nagrody Literackiej m.st. Warszawy jest naturalna. Z prawdopodobieństwem bliskim pewności można zresztą już dziś prognozować, że kiedyś niczym Marek Nowakowski czy Tadeusz Konwicki dostanie również wyróżnienie za całokształt w kategorii twórca warszawski. I to jak najbardziej zasłużenie. Bo choć wybrał życie w odległym Beskidzie Niskim, jest jednocześnie piewcą swojego rodzinnego miasta. Ale Stasiuka nie interesują wielkie pieniądze, władza ani najbardziej dramatyczna nawet historia. Lubi opisywać Warszawę współczesną, ale tę gorszą: biedną, zaniedbaną, peryferyjną. Trochę jak przywoływany tu już Nowakowski czy Jan Himilsbach. Robił to i w świetnym metafizycznym „Grochowie", i w dowcipnym „Jak zostałem pisarzem", i w depresyjnym „Dziewięć", a ostatnio właśnie we „Wschodzie".

W tej książce peryferyjna Warszawa, ta prawobrzeżna, zyskuje nowy kontekst. Staje się przedpolem Wschodu pisanego wielką literą, tego, który kończy się na brzegach Pacyfiku gdzieś w Chinach czy na Kamczatce. W sensie literackim są to fragmenty kapitalne, zdecydowanie najlepsze w całym tekście. Stasiuk podejmuje tu temat słabo obecny w polskiej literaturze. Opowiada o tym, skąd się wzięli dzisiejsi warszawiacy. Opisuje wizyty u rodziny na Podlasiu, bo to stamtąd do podstołecznej w owym czasie Choszczówki przybyli jego rodzice. Ta osobista historia powojennej wędrówki ludów ma siłę socjologicznego uogólnienia. Ale jednocześnie są tu momenty niesłychanie poruszające i intymne, zwłaszcza gdy Stasiuk opowiada o matce. Bardzo ciekawy, również związany z dzieciństwem spędzonym przez pisarza u rodziny na Podlasiu, jest zarysowany (choć niepoprowadzony zbyt konsekwentnie) we „Wschodzie" wątek splotu ludowego katolicyzmu z PRL-owskim socjalizmem, co przyjmuje postać groteskowej litanii loretańskiej do komuny.

Jeśli o mnie chodzi, Stasiuk mógłby już nie napisać w ostatniej książce niczego więcej, a i tak uznałbym ją za rzecz bardzo wartościową, zwłaszcza że po raz kolejny pisarz dowodzi, że jest jednym z najwybitniejszych polskich stylistów. „Wschód" jest napisany momentami wręcz porywająco. Ale przecież poza wątkiem polskiego wschodu mamy tu opis peregrynacji prozaika po Chinach, Mongolii i Syberii. Znajdziemy też w tekście – jak zwykle u tego pisarza, który dziś jest bodaj najwybitniejszym w Polsce specjalistą od prozy podróżnej – wiele intrygujących opisów, zapadających w pamięć obrazów i intrygujących obserwacji. Takich choćby jak te dotyczące zalewającej świat chińskiej tandety, wyglądającej tak samo w Azji Środkowej i na Mazowszu. Pojawia się też we „Wschodzie" wątek, który w zasadzie w polskiej refleksji ostatniego 25-lecia jest pomijany (choć i Stasiuk raczej zadaje w tej kwestii pytania, niż udziela odpowiedzi) – naszych związków z Rosją i ZSRR, tego, ile naprawdę w czasach komunizmu przyjęliśmy „światła ze wschodu". Prawdę mówiąc, tej jednej kwestii można by poświęcić opasły tom. Wychodzi więc na to, że „Wschód" to wiele książek w jednej, co docenili czytelnicy, jako że bez promocji wylądował na czołówkach list bestsellerów. —Mariusz Cieślik

Literatura dziecięca

Panna Franciszka

Dobra wiadomość dla wszystkich, którym bliska jest „Jeżycjada": Borejkówny mają nieznaną dotąd kuzynkę w Warszawie! Owszem, występuje tu różnica pokoleń. Franciszka jest bardziej introwertyczna od swoich dalekich kuzynek z Poznania, mniej ma oparcia w rodzinie, tradycji i klasykach. Dlatego nieśmiało, choć odważnie, szuka wzorów i autorytetów. Że jednak mamy do czynienia z rodziną, można być pewnym po przeczytaniu jednego z pierwszych zdań tej powieści: „Kiedy miała dziesięć lat i była chora na anginę, mama przyniosła jej dwa tomiki wierszy. Jeden miał okładkę w ptaki, a drugi był żółty i szeleścił czymś celofanowym".

Mniejsza o Borejkówny: Franciszka należy do rodziny z inteligenckimi tradycjami, do których i my pewnie przyznalibyśmy się z ochotą. Trzynastoletnią bohaterkę powieści poznajemy w czasie, kiedy przychodzi jej się zmierzyć z ciężką, być może śmiertelną, chorobą mamy, zamieszkać w obcym, nieprzyjaznym początkowo domu i jednocześnie doświadczać wszystkich wyzwań źrebięcego czasu dorastania, ważnego i dramatycznego, który tylko durnie skłonni są bagatelizować lub cukrować.

Oparciem w tym czasie okazuje się dla Franciszki poezja: odkrywana na oślep, przez Google i zaprzyjaźnioną panią z biblioteki. A przecież trzynastolatka trafia celnie, skoro przez trzy jesienne miesiące zaprzyjaźnia się z Safoną, Emily Dickinson, Achmatową i Szymborską. Szuka ich, ponieważ sama chce być poetką, i sądząc z wersów, których użyczyła jej łaskawie autorka książki – uda jej się to. Jest mi tak czarno, ciemno, nocnie. / Dziadku, jesteśmy otoczeni! / Na szyi wieszam bezowocnie / korale, grudki mojej ziemi. /Babko, podeszły lwy do ognia. / Nic nas nie zbawi, nie ocali. / Lecz może doczekamy do dnia, / Jeśli im oddam sznur korali?

Franciszka traktuje poezję bardzo serio i jest to rzecz tak niezmiernie odświeżająca w czasach, kiedy prawie nic nie jest na poważnie! Ta powieść, choć nie brak w niej, prawie jak w warszawskim serialu, kłopotów z bulimią, wielokulturowego gimnazjum, rodzin zastępczych i chowanej w pośpiechu pod szkolnym parapetem torebki z marihuaną, wydaje się staroświecka przez to właśnie, że pisana jest z pogodą, lecz na serio.

Nie tak wiele jest powieści, które z dziecinnych (czy bodaj podlotkowych) pokojów trafiły w ślad za „Kubusiem Puchatkiem" na nocne stoliki dorosłych, ale te, którym się udało, zawdzięczają to przecież właśnie połączeniu pogody, urody i prawdy. Dorośli wiedzą już swoje o niekochaniu, o wypijaniu w rozpaczy flaszki whisky, o głowach strzyżonych na zero w łagrach i na onkologii (choć gdyby przypadkiem nie wiedzieli, i o tym znajdą oszczędne wzmianki w tej książce). Właśnie dlatego czasem tym mocniej chcą przypomnieć sobie radość licealnego zakochania albo przeczytać, jak bohaterka książki Anny Piwkowskiej we wczesnojesiennym parku „obracała w palcach okrągłe, lśniące kształty, rude, kasztanowe, białe z brązowymi plamkami i te całkiem małe, które wyskakiwały ze skorupek jak cynobrowe kocięta z kojca". —Wojciech Stanisławski

Edycja warszawska