Generał „Nil” na Trakcie

Reżyser i zarazem współscenarzysta filmu „Generał Nil” Ryszard Bugajski mówi, że bardzo długo szukał odtwórcy tytułowej roli. Znalazł go nieoczekiwanie w... ambasadzie amerykańskiej. Na przyjęciu. Nagle w masie twarzy zobaczył oczy. I już wiedział: „To generał Nil”. Dziś oczy, które przykuły jego uwagę, patrzą z plakatów wiszących na mieście.

[srodtytul]Miasto prywatne[/srodtytul]

– Przed rozpoczęciem zdjęć, o Fieldorfie wiedziałem niewiele. Tyle co z kłótni, jaka rozgorzała przy okazji zmiany nazwy ulicy Bieruta. Powtarzano wówczas, że „Nil” był dowódcą AK. Jednak w mojej głowie nie włączyło się wtedy czerwone światełko, choć powinno – wspomina Olgierd Łukaszewicz.

A przecież książka „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego była biblią jego harcerskiego pokolenia.

– Znaliśmy doskonale tę historię: plan akcji pod Arsenałem, Celestynowem, Wawrem i bohaterów: „Rudego”, „Zośkę”, chłopców z „Parasola”, ale nie kojarzyliśmy tych zdarzeń z Fieldorfem, który jako dowódca za nimi stał – komentuje aktor.

Udział w filmie Ryszarda Bugajskiego pozwolił mu dopełnić budowany przez lata, prywatny obraz Warszawy. Wzmocnił więź z miastem, w które – co podkreśla – ciągle wrasta i w którego życie się angażuje.

[srodtytul]Wszystkie drogi do stolicy[/srodtytul]

W pogmatwanych rodzinnych losach Łukaszewiczów stolica była legendą. Matka, urodzona w Kamieńcu Podolskim, w okolice Warszawy trafiła jako niemowlę. Tu w dorosłym życiu studiowała stomatologię, kiedy wybuchła wojna.

– Była z pokolenia, które w „Sławie i chwale” opisuje Iwaszkiewicz – mówi aktor.

W Warszawie urodził się starszy brat Olgierda. Jako półtoraroczne dziecko przeżył z rodzicami Powstanie Warszawskie przy ul. Łowickiej. Potem rodzina została przegnana przez Niemców do Pruszkowa. Stamtąd przeniosła się na Śląsk.

Ojciec był potomkiem zesłańca syberyjskiego. Jeszcze w Wilnie ukończył medycynę. W 1930 roku przyjechał do Warszawy. Do końca życia mówił z charakterystycznym zaśpiewem. I miał do Wilna ogromny sentyment.

– Zupełnie jak filmowy generał „Nil”, który bynajmniej nie pochodził z Warszawy – podkreśla Łukaszewicz.

Fieldorf urodził się w Krakowie, służył w legionach Piłsudskiego. W czasie wojny najpierw dowodził w rejonie krakowsko-śląskim, a potem na Białostocczyźnie. Dopiero od 1942 roku kierował dywersją w stolicy.

O jego pobycie w Warszawie wiemy niewiele, ponieważ działał w konspiracji. Nie wziął udziału w powstaniu, ze względów bezpieczeństwa, ale też miał do tego zrywu sceptyczny stosunek.

–Jako strateg przewidywał rezultat. Był racjonalistą, a nie romantykiem. Nie interesowała go ofiara dla ofiary – podkreśla aktor, który wiedzę o generale zdobywał z książek, pisemnej relacji jego żony Janiny, a także od innych świadków, m.in. młodego prokuratora, obecnego przy egzekucji Fieldorfa.

Sceny kręcone w więzieniu przy Rakowieckiej mocno wryły się w pamięć aktora. – Ktoś powie: mury jak mury, ale to miejsce ma przejmującą i bardzo długą historię, o której dowiedziałem się właśnie za więzienną bramą – mówi.

[srodtytul]Przekroczyć granice[/srodtytul]

Do wejścia na teren zakładu karnego obligowały aktora filmowe zdjęcia. Są jednak obiekty w Warszawie, których progu nie jest w stanie przekroczyć. Na przykład cela w alei Szucha czy więzienie na Pawiaku.

– Staję jak oniemiały przed tą bramą i nie potrafię zrobić kroku – mówi. – Patrzę na uschnięte dziś drzewo, które było kiedyś żywe, i nie mogę sobie przypomnieć momentu, w którym umarło. A przecież często je mijam. Mieszkam w tej okolicy, na Nalewkach.

[wyimek]Staję jak oniemiały przed bramą na Pawiaku i nie potrafię zrobić kroku - Olgierd Łukaszewicz [/wyimek]

Warszawa ma jeszcze kilka bolesnych miejsc, wobec których – jak stwierdza –powinien odważnie stanąć. Są i takie, z którymi udało mu się zmierzyć. Choćby Cytadela czy symboliczna ściana w kościele św. Stanisława Kostki.

– Pierwszy mąż babci zginął w Katyniu. Pamiętam lęki i boje w rodzinie, czy dołączać się do akcji wieszania tabliczek, czy nie – wspomina Łukaszewicz.

Od kiedy w połowie lat 70. sprowadził się do Warszawy, krok po kroku poznaje miasto, także dzięki rolom, które gra na ekranie i w życiu publicznym.

Z najnowszą filmową produkcją kojarzy mu się ulica Kazimierzowska, gdzie mieszkał Fieldorf. Kiedy mija budynek stojący na miejscu dawnego kina Moskwa, wspomina relację pana Kobylińskiego, kuzyna tytułowego bohatera: spotkali się przypadkiem na przystanku, ale nie przywitali. Fieldorf dał krewnemu znak, by do niego nie podchodził. Miał „obstawę”.

Aleje Ujazdowskie, róg Pięknej, to z kolei miejsce zamachu na Kutscherę, dowódcę SS.

– Kilkanaście dni temu przejeżdżałem tamtędy z konsultantem z IPN i on nagle wskazuje starszego pana, który wolniutko przechodzi przed samochodem. Ostatni uczestnik zamachu na Kutscherę – „Miś” – mówi.

[srodtytul]Ożywić miasto[/srodtytul]

Od kiedy pamięta, Warszawa wydawała mu się brzydka, szara i trochę bezduszna. Takie wspomnienia zachował już z pierwszej wyprawy do stolicy. Miał wtedy dziesięć lat i przyjechał na wycieczkę z rodzinnych Katowic, z którymi czuł się bardzo związany, bo rodzice nie przeszkadzali synom „wżywać się” w Śląsk, w jego historię i tradycje.

Tymczasem w stolicy, wśród ruin, trwała budowa PKiN – symbolu nowych czasów, w których nie było miejsca na pamięć o takich wydarzeniach jak Powstanie Warszawskie czy takich bohaterach jak gen. Fieldorf.

I miejsca, i przeszłość, i postaci ważne dla miasta Łukaszewicz zaczął na dobre odkrywać w latach 80. – na potrzeby kolejnych gości z zagranicy stali się z żoną Grażyną Marzec coraz lepiej zorientowanymi przewodnikami. Z czasem zaczął miasto „ożywiać” różnymi akcjami.

Klimat okupowanej stolicy i emocje Powstania Warszawskiego niemal namacalnie poczuł dziesięć lat temu, gdy z aktorami Teatru Narodowego wyszedł na plac Teatralny, by urządzić wartę poetycką ku czci Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

Aktorowi, który zawodowe szlify zdobywał w krakowskiej PWST, nasiąkając klimatem Piwnicy Pod Baranami, i który parę lat spędził w filmowej Łodzi, brakowało w stolicy spontanicznych kulturalnych akcji.