Często w kancelariach notarialnych pojawiają się klienci, którzy sami sporządzili testament, prosząc o ocenę, czy jest on ważny i prawidłowo sporządzony, jednak nawet pobieżny rzut oka wystarczy, aby przekonać się, że testament nie zachowuje wymagań prawa co do formy lub treści.

Czytaj także: Testament ustny: krewni mogą słuchać ostatniej woli

Polskie prawo stanowi, że rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można tylko w testamencie. Oznacza to, że jeśli chcemy, aby nasz majątek po śmierci przeszedł na określone osoby, musimy sporządzić testament. Jest to dokument ściśle sformalizowany, w zasadzie jakiekolwiek odstępstwo od przewidzianej przez prawo formy testamentu, skutkuje jego wadliwością i nieważnością. Podstawową zasadą jest, że testament może sporządzić tylko jedna osoba, zatem wykluczone są testamenty wspólne np. małżonków. Taki dokument nie jest testamentem i nie odniesie zamierzonego skutku. Każdy z małżonków musi sporządzić osobny testament. Osoba sporządzająca testament, zwana testatorem, musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych - nie może go sporządzić osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona. Jednak testament sporządzony przez osobę o pełnej zdolności do czynności prawnych, która następnie została ubezwłasnowolniona, zachowuje ważność. Testament musimy sporządzić osobiście i wykluczone jest jakiekolwiek pełnomocnictwo do tej czynności.

W jakiej formie można sporządzić testament? Podstawową formą jest testament własnoręczny. Testator musi napisać go w całości pismem ręcznym, opatrzyć datą i własnoręcznym podpisem. Najlepiej zrobić to długopisem lub piórem. Można użyć dowolnego materiału, na którym da się pisać. Wykluczone są testamenty napisane przez kogoś innego bądź napisane na komputerze i podpisane po wydrukowaniu. Inną możliwością jest testament w formie aktu notarialnego, wtedy o jego poprawność dba notariusz. Testator może też ustnie oświadczyć swą ostatnią wolę wobec wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu, gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, w obecności dwóch świadków. Następnie sporządza się protokół i odczytuje testatorowi oraz składa podpisy testatora, świadków i urzędnika. Nie jest to popularna forma, chociaż sam spotkałem się kilkakrotnie z takim testamentem i, o ile forma została zachowana prawidłowo, to treść testamentu nie dawała się pogodzić z wymaganiami prawa.

Testatorzy jednak sami tworzą inne formy - skutkujące nieważnością testamentu - będące wymieszaniem form dozwolonych. Najczęściej zatem spotykamy dokumenty, które napisał ktoś inny, często z przyczyn zwyczajnie ludzkich, kiedy testator sam nie może pisać, pomaga mu ktoś bliski, dla pewności przy spisywaniu ostatniej woli obecni są przywołani świadkowie, którzy mają niejako potwierdzić, że taka była rzeczywiście wola testatora. Niestety dokumenty takie najczęściej są nieważne. Czasami możliwe jest ich potraktowanie jako testamentów ustnych. Jest to rodzaj testamentów szczególnych, obok tzw. testamentów podróżnych i testamentów wojskowych, które mogą zostać sporządzone wyłącznie w przypadku obawy rychłej śmierci spadkodawcy a istnieją przeszkody do sporządzenia testamentu zwykłego. Ponieważ zachowują one ważność w ściśle określonych sytuacjach i są jeszcze bardziej sformalizowane, w zasadzie ich się nie spotyka.

Testament może zawierać określone postanowienia, przede wszystkim powołanie spadkobiercy. Możliwy jest testament nie zawierający tego rozrządzenia, zwany kodycylem, jednak w praktyce najczęściej osoba sporządzająca testament chce powołać spadkobiercę. Najczęściej popełnianym błędem przy sporządzaniu testamentu, jest powołanie określonej osoby do dziedziczenia konkretnego przedmiotu lub prawa. Powszechne przekonanie, kształtowane również przez media, jest takie, że należy rozpisać konkretne przedmioty konkretnym osobom. Naturalnie, nikomu nie przychodzi do głowy postanowić, kto ma odziedziczyć kredyt. Należy więc pamiętać, że polskie prawo nie zna tzw. testamentów działowych - powołanie jest możliwe wyłącznie do całego lub ułamkowej części spadku, rozumianego jako wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, w tym również długi. Powołanie spadkobierców testamentowych do części spadku oznacza, że pozostałą część spadku będą dziedziczyć spadkobiercy ustawowi.

Zakaz testamentów działowych został kilka lat temu złagodzony przez wprowadzenie instytucji zapisu windykacyjnego. Pozwala on, obok zapisu zwykłego i polecenia, swobodniej dysponować majątkiem i przekazać w testamencie określonej osobie konkretne przedmioty lub prawa, które nabędzie ona z chwilą otwarcia spadku. Nie wszystko można jednak w ten sposób zapisać. Potrzeby obrotu przemawiają za rozszerzeniem dopuszczalności zapisu windykacyjnego na inne kategorie np. prawa i obowiązki wspólnika spółki osobowej. Testament zawierający zapis windykacyjny musi być sporządzony w formie aktu notarialnego.

Testament skutkuje z chwilą otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Zatem nie ma sensu zastrzeganie w treści testamentu, że np. spadkobierca powołany w testamencie ma się opiekować dożywotnio testatorem.

Jeśli osoba powołana w testamencie nie chce lub nie może dziedziczyć, bo np. zmarła przed spadkodawcą, w braku odmiennych postanowień spadkodawcy, zachodzi tzw. przyrost. Należny tej osobie udział przechodzi proporcjonalnie na pozostałe osoby powołane w testamencie, zaś jeśli w testamencie powołano tylko jednego spadkobiercę, testament nie wywołuje skutków prawnych.

Testament można w dowolnej chwili odwołać - testator nie jest tu w niczym ograniczony. Wystarczy sporządzić nowy testament lub zniszczyć poprzedni bądź w dotychczasowym dokonać zmian, z których wynika wola odwołania.