Darowizna: czy można zobowiązać obdarowanego do spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej

Tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku I CSK 361/17 z 22 lutego 2018 r.

16 lutego 2004 r. małżeństwo T i H. D. notarialną umową darowali swojej córce A.N. nieruchomość położoną w W. W tej samej umowie darczyńcy polecili obdarowanej, aby sprawowała nad nimi dożywotnią opiekę oraz niezwłocznie po śmierci ostatniego z nich wypłaciła na rzecz ich drugiej córki I.C. kwotę 80 000 złotych. Jednocześnie A.N. zobowiązała się do sprawowania opieki nad darczyńcami oraz do wypłaty na rzecz powódki, po śmierci ostatniego z darczyńców, tej właśnie kwoty. Ponadto, ustalenia takie strony umowy darowizny poczyniły również wobec trzeciej córki darczyńców.

Czytaj także: Odwołanie darowizny - wszystko, co trzeba wiedzieć

T.D. zmarł w 2006 r., a H.D. w 2010 r. Pismem z 24 lipca 2014 r. powódka wezwała pozwaną do zapłaty kwoty 80 000 złotych z tytułu zobowiązania zaciągniętego przy zawarciu umowy darowizny.

Wyrokiem z 25 czerwca 2015 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził na rzecz I.C. od pozwanej A.N. kwotę 80 000 złotych z ustawowymi odsetkami. Uwzględnione powództwo opierało się na zawartym w umowie darowizny zastrzeżeniu co do spełnienia świadczenia na rzecz powódki.

Czytaj także: Darowizna dla dorosłych dzieci: jak ominąć pułapki

Analizując postanowienia umowy darowizny, sąd okręgowy uznał za ważne zawarte w niej zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz powódki jako osoby trzeciej. Zgodnie z art. 393 § 1 k.c., w braku odmiennego postanowienia umownego, może ona żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia.

Wyrokiem z 6 grudnia 2016 r. Sąd Apelacyjny w W. oddalił apelację, jaką wniosła pozwana A.N. Pozytywnie ocenił dotychczasową wykładnię umowy i stwierdzenie, że była to umowa darowizny zawierająca zobowiązanie się przez pozwaną do spełnienia świadczenia na rzecz powódki w rozumieniu art. 393 k.c.. Nałożenie tego nakazu na obdarowaną córkę stało się źródłem jej obowiązku wobec darczyńców z racji dokonanego przez nich przysporzenia. Wolą darczyńców było dokonanie podziału majątku między dzieci. Pozwana zobowiązała się wyraźnie, że spłaci obie siostry wskazaną kwotą, a powódka nabyła roszczenie o wykonanie tego zobowiązania.

Porównując darowiznę obciążliwą oraz darowiznę z poleceniem, sąd apelacyjny odwołał się do poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w wyroku z 27 stycznia 2016 r., (II CSK 153/15) akceptującego żądanie wykonania polecenia na drodze sądowej przez darczyńcę, a po jego śmierci przez jego spadkobierców. Pozwana wniosła skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego.

Sąd Najwyższy wskazał na zasadniczą różnicę pomiędzy poleceniem a darowizną obciążliwą. Polega ona na tym, że wykonania polecenia może żądać darczyńca i jego spadkobiercy, a nie osoba trzecia wskazana przez darczyńcę w umowie darowizny. Poza tym trzeba zauważyć, iż przewidziane w art. 1027 k.c. wymaganie udowodnienia prawa wynikającego z dziedziczenia obowiązuje względem osób trzecich, które nie roszczą sobie praw do spadku.

Rozstrzygająca jest wykładnia umowy darowizny, dokonana przez sądy na podstawie art. 65 § 2 k.c. Należy zwrócić uwagę, że z jednej strony darczyńcy obciążyli pozwaną obowiązkiem określonych spłat na rzecz jej sióstr, z drugiej zaś sama pozwana zobowiązała się w tym samym akcie notarialnym do zapłacenia określonych kwot swym siostrom.

W judykaturze dominuje stanowisko, że darczyńcy wolno obciążyć obdarowanego obowiązkiem spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej, przez co czyni on tę osobę obdarowanym. Wspiera go wynikająca z art. 888 k.c. możliwość dokonania darowizny nie tylko na rzecz kontrahenta, lecz także na rzecz osoby trzeciej. Przepis ten bowiem nie stanowi, że obdarowanym musi być wyłącznie druga strona umowy. Jeżeli więc całość bezpłatnego świadczenia może nastąpić na rzecz osoby trzeciej, dopuszczalne być powinno także postanowienie darczyńcy, że część świadczenia zobowiązuje się świadczyć swemu kontrahentowi, a część przeznacza osobie trzeciej. Tego rodzaju konstrukcja przyjmuje postać umowy mieszanej – umowy darowizny oraz umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Jest to dopuszczalne i mieści się w granicach swobody zawierania umów, gwarantowanej ustawowo w art 3531 k.c.

Adrian Cop prawnik w krakowskim biurze Rödl & Partner

Zgodnie z art. 894 § 2 k.c. po śmierci darczyńcy wypełnienia polecenia mogą żądać jego spadkobiercy. Ustawa nie rozróżnia spadkobierców darczyńcy uprawnionych do żądania spełnienia polecenia, dlatego uznaje się, że prawo to przysługuje spadkobiercom ustawowym i testamentowym. Darczyńca ma ponadto prawo nałożyć na obdarowanego obowiązek spełnienia określonego świadczenia na rzecz osoby trzeciej, przez co czyni on tę osobę obdarowanym.

Przepisy o poleceniu z art. 893 k.c. nie mają zastosowania w przypadku zawarcia w umowie darowizny obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Dzięki temu strony umowy darowizny, poprzez zawarcie w jej postanowieniach zastrzeżenia, ustalają podstawę do spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Ta modyfikacja prowadzi do ukształtowania się stosunku między trzema osobami, z tym że osoba trzecia nie uczestniczy jako podmiot ani w stosunku wynikającym z umowy zastrzegającej, ani w umowie podstawowej. Taki zapis uznawany jest za skuteczny w myśl kodeksowej zasady swobody umów.

Wskazać należy, że art. 894 § 2 k.c, na jaki powoływała się pozwana w omawianej sprawie, nie może znaleźć zastosowania. Zasadniczą różnicą pomiędzy poleceniem z art. 893 k.c., a darowizną obciążliwą jest fakt, że spełnienia polecenia może żądać tylko darczyńca i jego spadkobiercy, a nie osoba trzecia wskazana przez darczyńcę w umowie, jak przy darowiźnie obciążliwej.

Wykładnia postanowień umowy darowizny jest elementem rozstrzygającym jej kwalifikację. Uznanie zawartego porozumienia między stronami, jako zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej, pozwala tej osobie na powołanie się na instytucję darowizny obciążliwej. Tym samym, osoba ta staje się wierzycielem w stosunku do obdarowanego i może dochodzić od niego należnych jej świadczeń. Istotnym jest tutaj również fakt, że to sama pozwana zobowiązała się zapłacić ustalone kwoty swoim siostrom, tym samym godząc się na zakwalifikowanie powstałego stosunku jako darowizny obciążliwej.

Dodatkowo, w myśl art. 3531 k.c. oraz przyjmując argumentację a maiori ad minus, uznać należy, że w przypadku, gdy zgodnie z wolą darczyńcy, całość świadczenia może nastąpić na rzecz osoby trzeciej, dopuszczalne być powinno także i takie postanowienie darczyńcy, że część świadczenia zobowiązuje się przekazać stronie umowy, a część przeznacza osobie trzeciej.