Strasburger: Yes, we can!

„Czy nie jest to dla nas hańbiące” - pyta kilka dni temu w sejmie poseł Marcin Święcicki z Platformy Obywatelskiej - „że obradujący pod znakiem krzyża, na którym wisi Chrystus, który był uchodźcą, wbrew apelom Papieża Franciszka i Polskiego Kościoła, świętując 1050 rocznicę chrztu Polski, nasz kraj odcina się od symbolicznej pomocy uchodźcom, jaka przypadła na Polskę?” Mówca najwyraźniej nie przekonuje oponentów. Sejm przyjmuje uchwałę głosami PiS i Kukiz’15. Krytykuje w niej decyzję Rady Europejskiej o alokacji 7 tysięcy uchodźców w Polsce.

W polskiej debacie o uchodźcach padły już wszystkie możliwe argumenty. Było o europejskiej solidarności oraz humanitaryzmie, o chrześcijańskich wartościach tolerancji, apelach duchownych i o fatalnych prognozach rozwoju demograficznego, z którymi Polska musi się zmierzyć. Morze słów wylano na temat bezpodstawnych lęków, bo przecież owe zaledwie kilka tysięcy ludzi, które będą „weryfikowane przez nasze służby”, nie stanowi zagrożenia, choćby w porównaniu z rzeszami osób przybywających nad Wisłę w ruchu bezwizowym Schengen.

I co z tego? Ano nic. Ani argumenty o racji stanu, o rachunku ekonomicznym czy wreszcie wartościach, z którymi deklaratywnie identyfikuje się większość mieszkańców Polski, nie robią na nikim wrażenia. Każdy obstaje przy swoim.

Moja i twoja opowieść

W ów klincz świetnie wpisuje się wywód posła Święcickiego. To swoiste ultima ratio: czy w hierarchii argumentów może być coś więcej, niż stwierdzenie, że oto sam Syn Boży swoim życiem świadczy na korzyść jednej ze stron sporu? Najpóźniej w tym momencie widać, że debata publiczna w sprawie uchodźców (a niestety i w wielu innych sprawach) się w Polsce załamała. Przecież spory mają sens tylko wtedy, gdy analizuje się argumenty strony przeciwnej. Tymczasem spójrzmy prawdzie w oczy: już dawno nikt niczego nie analizuje. Każdy snuje po prostu własną opowieść.

Jako pisarz i publicysta z zawodu, a więc człowiek wrażliwy słowo, wyciągam z tego prosty wniosek: trzeba zmienić coś więcej niż argumenty. Choć nie jestem zwolennikiem rządzącej dziś w Polsce opcji, zgadzam się co do jej rewolucyjnych ambicji – potrzebny jest nowy początek. To już nie tylko zresetowanie komputera, ale zainstalowanie nowego systemu operacyjnego. Posługując się moim zawodowym żargonem: Polska potrzebuje nowych narracji. I Europa też.

Czy w hierarchii argumentów może być coś więcej, niż stwierdzenie, że oto sam Syn Boży swoim życiem świadczy na korzyść jednej ze stron sporu o uchodźców?

Prawo i Sprawiedliwość jedną z takich narracji tworzy. Podobnie zresztą jak niemieckie AfD czy węgierski Fidesz oferuje kompleksową wizję świata (nawet jeśli raczej izolacjonistyczną), w której niemal każde zjawisko społeczno-polityczne można przekonująco wyjaśnić. Mamy nowych bohaterów historycznych, a wraz z nimi nowe wzorce do naśladowania. Tożsamość narodowa powstaje niemal od nowa. Podobnie radykalnie przedefiniowuje się nie tylko rolę Polski w Europie i na świecie, ale wątpi w liczne mechanizmy UE.

Temu wszystkiemu towarzyszą śmiałe programy społeczno-gospodarcze (Rodzina 500 Plus), zręby nowego modelu edukacyjnego oraz kampania wizerunkowa. Mimo wielu niespójności narracja ta ma właśnie rewolucyjny charakter – jej zwolennicy mniej dbają o przekonanie innych, niż o przekucie swojej narracji w rzeczywistość. Tu bez mała każdy środek jest dozwolony.

Sen o Europie

To, że w Polsce nie widać podobnie przebojowej, radykalnej narracji przeciwników PiS, nie znaczy, że brakuje jej w Europie. Jakie są owe konkurencyjne opowieści? Gdzie ich szukać? Moja propozycja jest raczej mało popularna: nowa, wspólnotowa europejska narracja rodzi się dziś w Niemczech i w Hiszpanii. To narracja, która, podobnie jak wizja PiS, potrafi uwieść.

Paradoksalnie, nośnikami owej opowieści są osoby w różnym sensie wykluczone. Co więcej, nie są to wyłącznie, powiedzmy, poszkodowani kryzysem na Półwyspie Iberyjskim, stanowiący istotną grupę wyborców hiszpańskiego Podemos, ale właśnie owi nieszczęśni uchodźcy, trafiający do Europy.

Czym jest Europa w oczach ofiar konfliktów basenu Morza Śródziemnego, Azji i Afryki, którzy narażając życie, próbują do niej dotrzeć? To Europa z której możemy być dumni: oaza wolności i kreatywności, otwartych granic, bogactw naturalnych, po które możemy sięgać (całkiem sporo ich nadal leży jeszcze odłogiem), innowacyjnej myśli, wysokiego standardu życia i poszanowania godności ludzkiej.

Ta Europa jest przeciwieństwem krajów, z których ludzie uciekają: rządzonych przez dyktatorów (cywilnych, wojskowych czy religijnych), targanych permanentnymi kryzysami gospodarczymi. Ci ludzie uciekają od wojny lub od lęku przed nią, od zniszczenia i gwałtu, a przede wszystkim od deprymującego poczucia braku perspektyw. Wierzą, że Europa jest inna, że tu buduje się nowe miasta i wioski, jeśli w dotychczas istniejących robi się za ciasno. Kiedy bowiem w ich krajach robi się ciasno, do ludzi się strzela.

Właśnie, ów bolesny dla mnie paradoks polega na tym, że budując zasieki i wysyłając wojsko na zewnętrzne granice UE, odwracamy się od tej otwartej, pięknej wizji Europy in spe (bo przecież nie wszystko jest u nas takie, jak w kolorowym śnie uchodźców).

Wprowadzając drastyczne mechanizmy kontroli i redukując swobody obywatelskie w imię rzekomego bezpieczeństwa, własnymi rękami niszczymy ów piękny sen. Sen nie tylko uchodźców, ale też przecież jakże licznych Polaków, którzy przez dziesięciolecia komunistycznej opresji marzyli o tym, aby nasz kraj stał się częścią owego wolnego, wspaniałego świata nieograniczonych możliwości.

Konkurencyjne opowieści

Dlaczego to Niemcy i Hiszpania są obecnie motorem owej wspólnotowej, europejskiej utopii?

Zacznijmy od Niemiec. Skupiając się na nowych narracjach, nie warto po raz kolejny wyciągać domniemanego merkantylizmu kanclerz Merkel: czy uchodźcy mieli zapchać dziury na niemieckim rynku pracy i wyrównać spodziewane ubytki w demografii.

Cofnijmy się na chwilę w czasie. To prawda, że w powojennych Niemczech nie przeprowadzono radykalnej denacyfikacji. Jednak wbrew temu, co się często w Polsce sądzi, efekt transformacji systemowej po 1945 roku napawa dumą. Oto ze społeczeństwa zdominowanego przez nazistów, z państwa, w którym alianci nie ruszyli wielu struktur (szczególnie na niższych szczeblach), w tym sądownictwa, aparatu bezpieczeństwa, kadr urzędniczych, nauczycieli, służby zdrowia, a także elit gospodarczych, służących wcześniej Hitlerowi, powstaje wzorowa, europejska demokracja.

Jeśli mimo wszystkich czarnych kart historii niemieckiej, której ślady każdy tam w sobie nosi, obywatele RFN są z czegoś dumni, to właśnie z tej udanej transformacji.

Kanclerz Merkel, prowadząc politykę wobec uchodźców, wie zapewne, że nawet w momentach kryzysowych może liczyć na poczucie odpowiedzialności wielu Niemców. Nie tylko za powierzchowny wizerunek swojego kraju, ale za jego autentyczną otwartość. Kto jak kto, ale to właśnie obywatele RFN najmniej mogą sobie w Europie pozwolić na nacjonalizm, izolacjonizm i odwracanie się od ludzi w potrzebie.

Zgoda, polityka nie jest domeną etyki. Rzeczywiście, za decyzjami Berlina w sprawie uchodźców przemawia wiele elementów racji stanu. Ale mówiąc o nowej, wspólnotowej narracji europejskiej, której częścią są demokratyczne Niemcy, warto pamiętać, że kanclerz Merkel właśnie do tej narracji się odwołuje. I choć nic w polityce nie jest dane na zawsze, póki co to jest ona podstawą rządów pani kanclerz.

Błędy mszczą się po latach

Drugim kluczowym aspektem aktualnej, twórczej roli Niemiec w tworzeniu europejskiej narracji jest fakt, że Niemcy są właśnie krajem wielokulturowym. Jednocześnie mają szczątkową przeszłość kolonialną. Niezależnie od tego, czy komuś się to podoba czy nie, promowanie twardych, etniczno-narodowych tożsamości obarczone jest w takiej sytuacji gigantycznym ryzykiem.

Wielopokoleniowe rodziny tak zwanych Niemców nadwołżańskich, czyli dawnych obywateli ZSRR, trafiają do RFN na początku lat dziewięćdziesiątych. Często pochodzą z najdalszych, prowincjonalnych zakątków imperium sowieckiego. Dziś wiele wskazuje na to, że stanowią łakomy kąsek dla propagandy Putina.

Z czego wynika podatność takich ludzi na manipulacje, o ironio historii!, pod sztandarami nacjonalizmu? To proste. Jakim nacjonalistą może bowiem być dziecko sowieckich rodziców, którego rodzina o niemieckim lub żydowskim pochodzeniu, trafia dwadzieścia kilka lat temu do Bundesrepubliki?

Sztuczny "nacjonalizm" drugiego pokolenia tych emigrantów to pokłosie błędów kraju przyjmującego. Polegają one na tym, że co prawda zaoferowano im opiekę i niewielkie pieniądze, ale odmówiono poczucia, że są częścią społeczeństwa, w którym przyszło im żyć. Im bardziej czują wykluczenie, tym bardziej stają się podatni na manipulacje tych, którzy promują anty-wspólnotową i rzekomo etniczną tożsamość. Dziś każdy niemiecki polityk zdaje sobie z tego sprawę. Co więcej, gdzieś w tle rodzi się pytanie: co by było, gdyby po podobne środki sięgnął prezydent Turcji Recyp Erdo?an i zaadresował swój nacjonalistyczny dyskurs do Niemców tureckiego pochodzenia?…

Istnieją zatem dwa przeciwstawne scenariusze: pierwszy jest taki (i aż boję się to głośno powiedzieć), że wielokulturowy model RFN nie przetrwa. Będzie to oznaczać rozpad państwa w jego aktualnym kształcie. I niech nikt nie żywi złudzeń – jeśli tak się stanie, Polska wejdzie w orbitę katastrofy.

Drugi scenariusz to (i mam nadzieję na jego realizację), że owa wspólnotowa, pluralistyczna narracja europejska przetrwa kryzys. Wyjdzie z niego wzmocniona: Niemcy pójdą krok dalej, czyli nie tylko wytrwają w swoich działaniach, ale formułując nową europejską utopię, śmiało wystąpią jako jej orędownicy i zbudują dla niej trwałe europejskie sojusze.

Słońce południa

Wizjotwórczą energię, której trochę brakuje w pragmatycznych Niemczech, czuć w Madrycie. Przypomnę, hiszpańskie Podemos powstaje jako oddolny ruch niezadowolonych obywateli zaledwie dwa lata temu. Ugrupowanie przebojem wchodzi do tamtejszej polityki.

Czyni to pod hasłami otwartości, autentycznego wyrównania szans i walki z wykluczeniem. Jest jedyną tego typu siłą w dużych państwach europejskich. Podemos nie tylko tworzy nową europejską narrację, ale formułuje konkretny program, jak miałaby wyglądać jej realizacja.

Rozmach ugrupowania ma swoją genezę. Minione dziesięciolecia to dla siedemnastu wspólnot autonomicznych, tworzących zdecentralizowane Królestwo Hiszpanii, czas spektakularnego przedefiniowania się nacjonalistycznego i ultrakatolickiego państwa. Mało kto dziś pamięta, że faszystowski dyktator Francisco Franco umiera dopiero w 1975 roku.

To co po polsku nazywa się „arabskim podbojem Hiszpanii”, dziś uchodzi za „czasy muzułmańskie Półwyspu Iberyjskiego”. Zamiana językowa opisuje autentyczną przemianę wizji historii i idący za nią model edukacji.

Każdy, kto jako turysta odwiedza Andaluzję, może o tym zaświadczyć: rewitalizując średniowieczne zabytki postawiono nie na puste jak wydmuszki rekonstrukcje historyczne, ale na interaktywne muzea i fenomenalne projekty edukacyjno-rekreacyjne. Promują one bohaterów historycznych chrześcijan, muzułmanów i żydów oraz ateistów i to zarówno z najwyższych sfer jak i z grup upośledzonych.

Pozytywne doświadczenia wielokulturowego średniowiecza iberyjskiego w oczywisty sposób służą jako odniesienia do dzisiejszej rzeczywistości. Wiarygodnie i nie nachalnie uczą tolerancji, otwartości na innego i wrażliwości na wykluczenie. I nie jest to bujająca w obłokach próba inżynierii społecznej, ale rzeczywistość kraju, którego mieszkańcy z iście rewolucyjnym rozmachem opowiedzieli swoją historię na nowo.