Mapa ryzyk dla rozwoju Polski

Zgodnie z prognozami ekspertów Europejskiego Kongresu Finansowego* w najbliższych latach należy spodziewać się spowolnienia wzrostu gospodarczego. Tempo wzrostu PKB w Polsce ma obniżyć się z ok. 4,5 proc. w bieżącym roku do poniżej 3 proc. w 2021 roku, co oznacza niższą ścieżkę wzrostu niż przedstawiona w rządowym Programie Konwergencji. Rozbieżności między uczestnikami badania a prognozami rządu dotyczą także ścieżki inwestycji. O ile w ocenie ekspertów EKF w tym roku ma nastąpić odbicie inwestycji, a ich tempo wzrostu przekroczyć 8 proc., o tyle w kolejnych latach ta dynamika ma się znacząco obniżać. Największe różnice dotyczą jednak sytuacji sektora finansów publicznych. W tym roku deficyt sektora finansów publicznych ma pozostać poniżej 2 proc. PKB, ale w kolejnych latach należy się spodziewać jego wyraźniejszego pogorszenia, choć do 2021 r. nie powinien przekroczyć 3 proc. PKB.

Spożycie indywidualne, czyli konsumpcja prywatna, powinno pozostać istotnym czynnikiem wzrostu PKB, czemu sprzyjać będą niskie bezrobocie i szybko rosnące płace (o 6–7 proc. rocznie). Większość ekonomistów jest jednak zgodna, że nie należy się spodziewać utrzymania wzrostu konsumpcji na obecnym poziomie i w 2021 roku jej tempo wzrostu powinno się obniżyć do około 3 proc.

Zagrożenia dla koniunktury

Oprócz prognoz makroekonomicznych badanie przeprowadzone wśród ekspertów Europejskiego Kongresu Finansowego pozwoliło stworzyć mapę zagrożeń dla koniunktury gospodarczej w Polsce do 2021 roku. Wśród zagrożeń na pierwszy plan wysuwa się pogorszenie koniunktury gospodarczej u głównych partnerów handlowych Polski, przede wszystkim w strefie euro. To zagrożenie zostało wymienione przez wszystkich ankietowanych ekspertów, co tylko potwierdza rolę popytu zewnętrznego jako kluczowej determinanty wzrostu polskiej gospodarki. Wskazuje na to choćby fakt, że wzrost tzw. eksportu wartości dodanej odpowiadał za większość wzrostu PKB Polski w XXI w. W tym kontekście większość uczestników badania podkreśla swoje obawy co do skutków postępującego protekcjonizmu i ograniczeń w handlu międzynarodowym.

Jako główne wewnętrzne zagrożenie dla koniunktury w polskiej gospodarce została wymieniona bariera podażowa na rynku pracy, w szczególności ograniczona dostępność wykwalifikowanych pracowników. Jest to związane zarówno z niekorzystną sytuacją demograficzną, jak i brakiem skutecznej i racjonalnej polityki migracyjnej. Napływ pracowników ze Wschodu, w szczególności z Ukrainy, jest niewystarczający, aby zapełnić lukę na rynku pracy. Taka sytuacja zwiększa ryzyko szybkiego wzrostu kosztów pracy, co z kolei może istotnie ograniczyć konkurencyjność polskich przedsiębiorstw, w tym ich eksport. Choć robotyzacja czy inteligentna automatyzacja będą kompensować niedobór pracowników w wybranych obszarach, to jednak w najbliższych latach będzie to dotyczyć głównie czynności standardowych, powtarzalnych, podczas gdy wykwalifikowani pracownicy nadal są i będą potrzebni.

Kolejnym wyzwaniem jest ryzyko narastania nierównowag makroekonomicznych, w szczególności w finansach publicznych. Ekonomiści podkreślają potrzebę zmniejszenia strukturalnego deficytu sektora finansów publicznych, a także zadłużenia, w tym zadłużenia wobec zagranicznych wierzycieli. To mogłoby skutkować poprawą wiarygodności kredytowej Polski, a tym samym innych podmiotów gospodarczych, w tym polskich banków, które dzięki temu miałyby dostęp do kapitału zagranicznego na bardziej atrakcyjnych warunkach.

W warunkach bardzo niskiej stopy inwestycji w Polsce oraz dalece niesatysfakcjonującego wzrostu nakładów brutto na środki trwałe, niepokojące jest także podkreślane przez blisko 90 proc. ekspertów EKF ryzyko spowolnienia inwestycji prywatnych, związane z utrzymującą się niepewnością dotyczącą kształtu polityki gospodarczej.

A co z perspektywami rozwoju rynku finansowego do 2021 roku? Eksperci EKF oczekują po 2018 roku zarówno wyhamowania dynamiki wzrostu wolumenu zadłużenia z tytułu kredytów dla sektora niefinansowego – z 6,3 proc. (2018 r.) do 4,9 proc. (2021 r.), jak i depozytów – z 6,1 proc. do 5,3 proc.

Największe zmiany powinny mieć miejsce w sektorze przedsiębiorstw. Prognozy EKF wskazują na możliwość wyraźnego spadku tempa rozwoju rynku kredytowego w tym sektorze (w okresie 2018–2021 o 2,8 pkt proc., do poziomu 5,7 proc.), przy jednoczesnym ograniczeniu przyrostu dynamiki wzrostu bazy depozytowej (z 5,6 proc. w 2018 roku do 4,4 proc. w 2021 roku).

Zagrożenia dla stabilności systemu finansowego

Mapa zagrożeń dla stabilności polskiego systemu finansowego pokazuje, że czynniki, które mogłyby znacząco zakłócić prawidłowe funkcjonowanie rynku, charakteryzują się relatywnie niskim prawdopodobieństwem wystąpienia w porównaniu z zagrożeniami o mniejszym oddziaływaniu na system finansowy. Eksperci EKF za czynniki o wysokiej sile rażenia w kontekście stabilności rynku finansowego uznali:

> ustawową i przymusową restrukturyzację kredytów walutowych (12,7 pkt; prawdopodobieństwo = 20 proc.);

> kryzys bankowy/finansowy w Unii Europejskiej (11,1 pkt; prawdopodobieństwo = 34 proc.);

> upadek średniej wielkości banku (12,7 pkt; prawdopodobieństwo = 20 proc.).

Uczestnicy badania jako istotne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania rynku finansowego wskazali także nadmierny udział państwa w sektorze bankowym (9,5 pkt; 55 proc.). Obawy związane są z aktywnością banków z przeważającym udziałem Skarbu Państwa, motywowaną czynnikami nierynkowymi (politycznymi), co może prowadzić do nieefektywnej alokacji środków, kredytowania projektów wg kryteriów politycznych oraz pogorszenia jakości zarządzania w bankach kontrolowanych przez państwo.

Ciekawe wnioski wynikają ponadto z porównania zagrożeń dla stabilności finansowej związanych z obsługą kredytów mieszkaniowych. O ile eksperci EKF przypisali niższe prawdopodobieństwo wystąpieniu „gwałtownego i znaczącego wzrostu stóp procentowych prowadzących do wzrostu kosztów ponoszonych przez kredytobiorców" (22 proc.) niż „problemów osób posiadających kredyty hipoteczne powiązane z walutami obcymi w sytuacji osłabienia złotego" (33 proc.), o tyle skala negatywnego oddziaływania na stabilność systemu finansowego w przypadku kredytów mieszkaniowych w walucie krajowej jest w opinii ekspertów EKF blisko dwukrotnie wyższa – 9,5 pkt wobec 5,2 pkt.

Rekomendacje

Na podstawie prognoz makroekonomicznych i wymienionych zagrożeń eksperci sformułowali rekomendacje w zakresie najważniejszych działań w polityce gospodarczej w Polsce w perspektywie 2021 roku.

Po pierwsze, zgodnie podkreślają, że najważniejszym i najpilniejszym zadaniem w realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju polskiej gospodarki jest przełamanie bariery pogłębiającego się deficytu zasobów pracy. Wzrost podaży pracy w średniookresowej perspektywie należy osiągnąć poprzez:

1. zwiększenie aktywności zawodowej społeczeństwa, w szczególności dzięki:

> stymulowaniu aktywizacji zawodowej seniorów lub wydłużeniu efektywnego wieku emerytalnego,

> stymulowaniu aktywizacji zawodowej kobiet oraz osób młodych,

> uatrakcyjnieniu telepracy,

> działaniom zwiększającym mobilności podaży pracy,

> przesunięciu zasobów pracy ku zastosowaniom najbardziej produktywnym,

2. stworzenie spójnej polityki imigracyjnej, a zwłaszcza pełne otwarcie na napływ pracowników z zagranicy (głównie z Ukrainy i Białorusi) i jednocześnie kompleksowe działania umożliwiające takim osobom osiedlanie się na stałe w Polsce wraz ze swoimi rodzinami. W pierwszej kolejności oznacza to pilne wprowadzenie rozwiązań ułatwiających legalne zatrudnienie obcokrajowców i uzyskanie przez nich prawa stałego pobytu.

Po drugie, wśród ekspertów EKF dominuje opinia, że priorytetowym zadaniem polityki gospodarczej sprzyjającym wzrostowi inwestycji prywatnych jest zwiększenie stabilności regulacyjno-prawnej. Wiąże się to z ograniczeniem niepewności legislacyjnej, wprowadzeniem stabilnych reguł gry i przewidywalnością otoczenia regulacyjnego.

Koniecznym warunkiem poprawy klimatu inwestycyjnego jest zmniejszenie niepewności fiskalnej, a temu – oraz dalszemu uszczelnianiu systemu podatkowego – powinny towarzyszyć stopniowe działania upraszczające system podatkowy i parapodatkowy, likwidujące nieuzasadnione dysproporcje (w tym zrównanie poziomu składek KRUS i ZUS, obciążeń i zwolnień podatkowych płaconych przez różne grupy społeczne, przywilejów emerytalnych itp.).

Część ekspertów wskazuje na zasadność podjęcia działań i reform domykających projekt Euro w celu pogłębienia integracji monetarnej. Mimo iż decyzja o gotowości Polski do wejścia do Eurolandu wynika głównie z argumentów politycznych, to bez wątpienia członkostwo w strefie euro zwiększa bezpieczeństwo, które jest koniecznym warunkiem zrównoważonego i długookresowego rozwoju gospodarczego. Należy rozpocząć przygotowania do zakończenia derogacji euro.

Po trzecie, makroekonomiści, eksperci EKF, do najważniejszych zadań polityki gospodarczej w najbliższych trzech latach zaliczyli także reformę finansów publicznych, a w szczególności zmniejszenie nierównowagi strukturalnej.

Konieczne jest stosowanie antycyklicznej polityki fiskalnej. Aktualny budżet państwa zaprojektowany został przy założeniu, że dobra koniunktura gospodarcza nie ulegnie zmianie, tzn. że utrzymają się: szybki wzrost gospodarczy, niskie bezrobocie, korzystny kurs walutowy, wzrost dochodów i wysokie dotacje z UE. W gospodarce rynkowej wahania koniunktury są jednak nieuniknione, dlatego konieczne jest obecnie ograniczenie deficytu strukturalnego finansów publicznych co najmniej do poziomu 1 proc. PKB oraz stworzenie buforów fiskalnych, zanim koniunktura osłabnie. W okresie dekoniunktury nie będziemy bowiem dysponowali możliwościami stymulacji wzrostu gospodarczego ani poprzez obniżenie stóp procentowych, ani poprzez wzrost wydatków publicznych.

Po czwarte, wielu spośród ekspertów EKF postuluje wsparcie dla innowacyjnych inwestycji w gospodarce i administracji publicznej, głównie poprzez poprawę otoczenia regulacyjnego przedsiębiorstw, która będzie sprzyjać inwestycjom prywatnym i innowacjom (np. efektywny patent box). W sytuacji spodziewanej redukcji środków z funduszu spójności dla Polski eksperci zalecają wdrożenie innowacyjnych instrumentów finansowania inwestycji publicznych oraz prywatnych, zawartych w tzw. planie Junckera, oraz obligacji projektowych Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Krytykują zaś wykorzystanie środków Polskiego Funduszu Rozwoju do nacjonalizacji i renacjonalizacji gospodarki zamiast do wsparcia działań innowacyjnych i proeksportowych.

Po piąte, w opinii ekspertów EKF należy jak najszybciej podjąć działania podnoszące oszczędności w gospodarce. Pilne wydaje się zwłaszcza wprowadzenie pracowniczych planów kapitałowych (PPK). Oczywiste jest, że niskie oszczędności krajowe i malejące finansowanie inwestycji oszczędnościami zagranicznymi stanowią systemowe ograniczenie dla trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki.

Leszek Pawłowicz, koordynator Europejskiego Kongresu Finansowego, profesor Uniwersytetu Gdańskiego

Marta Penczar, Katedra Bankowości i Finansów Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego