Pieniądz jest jednym z najstarszych i najważniejszych wynalazków w dziejach ludzkości. Wynalezienie pieniądza ułatwiło wymianę towarów, przyczyniło się do szybkiego rozwoju handlu, a także stworzyło podstawy do rozwoju gospodarki. Pieniądz pełnił także istotną rolę w historycznych procesach tworzenia się państw, poprzez konsolidację życia gospodarczego i społecznego. Podobnie było w przypadku polskiej waluty, która rozwijała się wraz z kształtowaniem się państwa polskiego, dzieląc jego zmienne koleje losu.
Premier Władysław Grabski przeprowadził dwie ważne reformy: skarbową i walutową.
Złoty równy dukatowi
Narodziny złotego polskiego przypadają na koniec XV wieku, kiedy po raz pierwszy pojawiła się nazwa „złoty". Sejm piotrkowski w 1496 r., realizując zalecenie króla Jana Olbrachta, ustalił cenę złotego na 30 groszy srebrnych. Złoty polski był jedynie jednostką obrachunkową i miał w tym czasie wartość 1 dukata węgierskiego nazwanego czerwonym złotym, którego rynkowa wartość wynosiła 30 groszy praskich. Złoty jako moneta pojawił się po raz pierwszy dopiero w 1663 r. Pierwsze monety nazywano tymfami i zawierały w sobie srebro o wartości około 13 groszy. W wyniku utraty wartości i zaufania do waluty, w XVII wieku do obiegu trafiły m.in. talary, boratynki oraz monety zagraniczne.
Uporządkowanie obiegu pieniężnego nastąpiło dopiero dzięki reformie monetarnej ostatniego króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z obiegu wycofano inne monety i złoty został jednostką zasadniczą o kursie 1 złp = 30 gr. Wartość ta utrzymała się przez czasy Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Mennica warszawska biła monety złotowe do 1841 r. Emisja pierwszego pieniądza papierowego przypada dopiero na drugi rozbiór Polski oraz insurekcję kościuszkowską. Banknot trafił na rynek w sierpniu 1794 r., jednak już w listopadzie go wycofano. Po rozbiorach polski złoty zniknął całkowicie, ustępując miejsca walutom okupantów. Powrót polskiej waluty nastąpił dopiero po odzyskaniu niepodległości, w wyniku reform Grabskiego. Nie stało się to jednak od razu.
U progu niepodległości jednym z najpilniejszych zadań władz skarbowych Rzeczypospolitej była unifikacja walutowa państwa polskiego. W obiegu znajdowały się bowiem waluty państw zaborczych, marki polskie emitowane przez utworzoną w 1917 r. w Warszawie przez niemieckie władze okupacyjne Polską Krajową Kasę Pożyczkową (PKKP), ruble, ukraińskie hrywny i karbowańce oraz liczne waluty emitowane przez władze lokalne. 11 listopada 1918 r. PKKP została przejęta przez władze odrodzonego państwa polskiego. Na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 7 grudnia 1918 r. zyskała status jedynej instytucji emisyjnej i kasy centralnych urzędów państwowych. Emisja banknotów okupacyjnych – marek polskich – została przejęta przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej i poddana kontroli Sejmu.
Minister Eugeniusz Kwiatkowski był inicjatorem budowy COP
Krótka historia marki polskiej
Pierwszym polskim pieniądzem papierowym po odzyskaniu niepodległości był banknot o nominale 500 marek polskich (mkp) z 15 stycznia 1919 r. Marka polska funkcjonowała w szczególnie trudnych warunkach gospodarczych. Po I wojnie światowej wiele krajów europejskich borykało się ze wzrostem cen. Inflacja wystąpiła we Francji, na Węgrzech, w Austrii, Bułgarii, Grecji. Największa inflacja – wręcz astronomiczna – miała miejsce w Niemczech. Wzrost cen w Polsce podczas inflacji był mniejszy niż w Niemczech, jednakże poziom cen wzrósł około dwunastu tysięcy razy w porównaniu z poziomem przedwojennym. W związku z postępującą inflacją w obiegu pojawiały się coraz wyższe nominały waluty markowej. Pod koniec 1923 r. inflacja w Polsce przerodziła się w hiperinflację. Z uwagi na trudną sytuację powołano w grudniu 1923 r. rząd Władysława Grabskiego i uchwalono przez Sejm RP nadzwyczajne pełnomocnictwa dla powstałego rządu. W ramach udzielonych pełnomocnictw premier i minister skarbu Władysław Grabski przeprowadził dwie niezwykle trudne reformy: skarbową i walutową. W ramach reform ustanowiono nową walutę – złotego – i powołano jego emitenta: Bank Polski jako wyłącznego emitenta waluty państwa polskiego, który zastąpił PKKP. W czasie prac nad ujednoliceniem obiegu pieniężnego toczyła się dyskusja na temat ustalenia nazwy nowej waluty polskiej. Rozważano m.in. takie propozycje, jak: „piast", „lech", „pol", „polonia" oraz „Kościuszko". Pierwotnie, na podstawie dekretu Naczelnika Państwa z 5 lutego 1919 r., wprowadzono nazwę „lech", a dla setnej jego części nazwę „grosz", ale ostatecznie polską walutą został „złoty". Nazwa pieniądza miała nawiązywać nie tylko do monet z czasów przedrozbiorowych, ale również do Królestwa Kongresowego i pierwszego Banku Polskiego utworzonego w 1828 r. Marka polska przestała być środkiem płatniczym z dniem 1 lipca 1924 r., a złoty został formalnie wprowadzony do obiegu na podstawie rozporządzenia prezydenta RP z 14 kwietnia 1924 r. Przeprowadzono pełną wymianę marek polskich na złote, przy czasowym utrzymaniu w obiegu obu walut. Nowa waluta została oparta na parytecie złota, wartość 1 złotego ustalono na 9/31 grama (ok. 0,29) czystego złota.
Bank Gospodarstwa Krajowego odgrywa do dziś ważną rolę w rozwoju gospodarki kraju.
W latach 1926–1929 głównym celem gospodarczym rządu była stabilizacja waluty i osiągnięcie równowagi budżetowej. W 1927 r. odbyła się zasadnicza dyskusja na temat przyszłości gospodarczej kraju. Zwyciężyła koncepcja modernizacji przez uprzemysłowienie/industrializację. Rząd wspierał te tendencje poprzez ulgi podatkowe. Wtedy powstał port w Gdyni, zbudowano zakłady azotowe w Mościcach oraz tzw. magistralę węglową. W 1928 r. powstały Państwowe Zakłady Lotnicze.
W 1929 r. wybuchł wielki kryzys, który w Polsce przybrał dotkliwą formę. Z Polski wycofały się banki zagraniczne, a w ich miejsce wprowadzono kapitał państwowy. W wielu przypadkach rząd wspierał upadające firmy, zastępując w nich wycofujący się kapitał prywatny. Zakończenie wielkiego kryzysu zbiegło się w czasie ze śmiercią Józefa Piłsudskiego.
Pocztowa Kasa Oszczędności została utworzona dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 7 lutego 1919 r. Zakres działalności Kasy obejmował obrót oszczędnościowy, czekowy i papierami wartościowymi, a także udzielanie pożyczek i wynajem skrytek bankowych oraz ubezpieczanie na życie. 1 stycznia 1950 Pocztowa Kasa Oszczędności została zlikwidowana, a jej agendy przejęła Powszechna Kasa Oszczędności.
Polityka silnego pieniądza
W dwóch rządach, do wybuchu drugiej wojny światowej polityką gospodarczą rządu kierował Eugeniusz Kwiatkowski. Okres ten charakteryzował się wzrostem własności państwowej w gospodarce. Nadal prowadzono politykę silnego pieniądza. Eksport ułatwiano poprzez stosowanie cen dumpingowych i premii eksportowych. Największym przedsięwzięciem z tego okresu była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Przedsięwzięcie to zmieniło oblicze południowej części Polski i stanowiło jedno z największych osiągnięć Drugiej Rzeczypospolitej. COP budowano przy zrównoważonym budżecie i z zachowaniem wymienialności złotego na kruszec. Jego celem było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. W 1936 r. Eugeniusz Kwiatkowski przedstawił czteroletni plan budowy COP, który miał być realizowany od 1 lipca 1936 r. do 30 czerwca 1940 r. Główną gałęzią produkcji był przemysł zbrojeniowy, ale budowano również zakłady włókiennicze oraz zakłady przetworów owocowych. Utworzono plany nowej organizacji sieci energetycznych oraz elektrowni wodnych i gazociągów. W rozwoju COP dominował głównie kapitał państwowy, ale rząd zamierzał przyciągnąć kapitał prywatny. W kwietniu 1938 r. Sejm uchwalił ustawę o ulgach dla osób i przedsiębiorstw inwestujących w COP. W ramach inwestycji COP w latach 1937–1939 powstały m.in. Zakłady Południowe wraz z miastem Stalowa Wola, Fabryka Obrabiarek (jako filia Zakładów Cegielskiego z Poznania) oraz Wytwórnia Silników Nr 2 Państwowych Zakładów Lotniczych w Rzeszowie, Fabryka Gum Jezdnych w Dębicy, fabryki obrabiarek w Sanoku, wytwórnie amunicji m.in. w Kraśniku, Państwowe Zakłady Lotnicze w Mielcu. Rozpoczęto także budowę wielu elektrowni, m.in. w Czorsztynie i Rożnowie na Dunajcu.
Zakłady Lotnicze, które powstały w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego produkowały m.in. samoloty PZL Ł-2 (na zdjęciu).
Rola banków i spółdzielni kredytowych
Na sektor bankowy II Rzeczypospolitej składały się: Bank Polski SA – jako bank centralny, banki państwowe, banki publiczne, banki prywatne oraz spółdzielnie kredytowe. Istotne znaczenie dla gospodarki II Rzeczypospolitej miały banki państwowe: Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), Pocztowa Kasa Oszczędności, Państwowy Bank Rolny, Bank Polska Kasa Opieki SA, Bank Akceptacyjny SA (powołany w 1933 r.) oraz dwa banki komunalne: Polski Bank Komunalny SA w Warszawie oraz Komunalny Bank Kredytowy utworzony z inicjatywy samorządów zachodnich.
BGK odgrywał ważną rolę w polityce gospodarczej państwa, wspierając finansowanie ważnych gospodarczo inwestycji oraz będąc gwarantem zobowiązań wobec zagranicznych kontrahentów. W grupie banków prywatnych działały banki w postaci spółek akcyjnych, domy bankowe i kantory wymiany. Istotnym z instytucjonalnego punktu widzenia dla gospodarki II Rzeczypospolitej były giełdy pieniężne – około 80 proc. obrotu koncentrowało się na giełdzie warszawskiej założonej jeszcze w 1817 r.
Można zatem ocenić, że stabilny pieniądz stał się fundamentem szybkiego rozwoju gospodarczego młodego państwa. W krótkim okresie niepodległości między dwiema wojnami światowymi Polska dokonała integracji gospodarczej ziem trzech zaborów, rozwinęła nowe gałęzie przemysłu, w tym przemysł zbrojeniowy, a także system finansowy. Osiągnięcia te były tym bardziej imponujące, że przypadały na bardzo niesprzyjające warunki: najpierw okres wielkiej inflacji powojennej, potem największego w historii kryzysu gospodarczego.
II wojna światowa wpłynęła destrukcyjnie na sytuację gospodarczą i walutową Polski. Po jej zakończeniu powstała Polska Ludowa, która znalazła się w strefie sowieckich wpływów i choć złoty powrócił, jego wartość była ściśle uzależniona od kursu waluty radzieckiej. Z czasem inflacja zaczęła rosnąć, co spowodowało konieczność tzw. reformy walutowej w roku 1950. Działanie to było wymierzone w społeczeństwo i tylko na pewien czas udało się zatrzymać utratę wartości pieniądza, u której źródeł był niewydolny system gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Z czasem konieczne stało się wprowadzanie coraz większych nominałów banknotów, aż do końca lat 80.
Zakłady Chemiczne w Mościcach powstały w ramach programu uprzemysłowienia kraju.
Kluczowe reformy
Dopiero odzyskanie suwerenności Polski i głębokie reformy walutowe umożliwiły ustabilizowanie waluty. Pozwoliło to w 1995 r. na przeprowadzenie denominacji, 10 tys. jednostek starej waluty wymieniono na jednego nowego złotego (10 tys. starych złotych odpowiadało jednemu nowemu złotemu). Obecnie wartość złotego jest niekwestionowana, Narodowy Bank Polski stoi na straży wartości złotego, prowadząc politykę pieniężną w ramach strategii celu inflacyjnego. Stabilny pieniądz pozwala na zrównoważony rozwój gospodarki oraz jej wysoką odporność na szoki zewnętrzne. W warunkach globalnego kryzysu finansowego Polska jako jedyny kraj UE uniknęła recesji, do czego w znacznej mierze przyczyniła się polityka pieniężna Narodowego Banku Polskiego. ©?
Bibliografia:
G. Wójtowicz, A. Wójtowicz, Historia monetarna Polski, 2003, Twigger, Warszawa.
W. Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Wydanie II, 2011, Difin.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, 2001, Wydawnictwo Key Text, Warszawa.
J. Kaliński, C. Noniewicz, Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, 2015, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
www.nbp.pl
materiał powstał przy współpracy z Narodowym Bankiem Polskim