Organem wykonawczym w sołectwie musi być sołtys

Zgodnie z art. 5 ustawy o samorządzie gminnym (dalej u.s.g.) gmina może tworzyć jednostki pomocnicze, w tym sołectwa. Jednostkę pomocniczą tworzy rada gminy, w drodze uchwały, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy. Zasady tworzenia, łączenia, podziału i znoszenia takich jednostek powinien określać statut gminy. Natomiast organizację i zakres działania danej jednostki (np. sołectwa) ustala rada gminy odrębnym statutem, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami (por. art. 35 ust. 1 i 3 u.s.g.). W myśl art. 36 ust. 1 u.s.g. organem uchwałodawczym w sołectwie jest zebranie wiejskie, a wykonawczym - sołtys. Działalność sołtysa wspomaga rada sołecka.

Czytaj także: Sposoby wyboru sołtysa

Przykład:

Załóżmy, że rada gminy chce utworzyć sołectwo na terenie miasta. W orzecznictwie przyjmuje się, że możliwe jest utworzenie sołectwa w mieście, ale tylko na terenach, którym można przypisać cechy obszarów wiejskich. Niedopuszczalne byłoby więc utworzenie sołectwa na terenie, na którym: nie było wcześniej sołectwa, nie występują uprawy rolne, nie prowadzi się usług rolniczych, nie występuje zabudowa letniskowa, nie rozwija się turystyka oraz występuje zwarta zabudowa miejska (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 lutego 2014 r., sygn. II OSK 2910/13, LEX nr 1418964).

Rada gminy może objąć systemem jednostek pomocniczych obszar całej gminy bądź tylko jej części (por. wyrok NSA w Łodzi z 10 października 2000 r., sygn. II SA/Łd 1097/00, ONSA 2001/4/187). W myśl art. 35 ust. 3 u.s.g. w statucie sołectwa trzeba określić m.in.: jego nazwę i obszar, zakres zadań przekazywanych sołectwu przez gminę i sposób ich realizacji, organizację i zadania organów sołectwa, a także zakres i formy kontroli oraz nadzoru organów gminy nad działalnością organów sołectwa. Zadania sołectwa i sposób ich realizacji, a także zadania sołtysa i rady sołeckiej muszą być uregulowane w statucie sołectwa w wyczerpujący sposób (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 5 czerwca 2012 r., sygn. III SA/Wr 111/12, LEX nr 1211770). Statut sołectwa jest aktem prawa miejscowego, a jego zmiany powinny być dokonywane w takim samym trybie jak jego uchwalenie.

Wybory sołtysa

W wyroku NSA we Wrocławiu z 17 marca 1992 r. (sygn. SA/Wr 238/92, ONSA 1992/3-4/82) podkreślono, że przepisy u.s.g., określające strukturę organów sołectwa oraz podział pomiędzy nimi kompetencji uchwałodawczych i wykonawczych, bezwzględnie wiążą radę gminy w toku jej działalności uchwałodawczej. Organem uchwałodawczym w sołectwie musi być zebranie wiejskie. Z przepisów bezpośrednio nie wynika, kto tworzy takie zebranie. Wyrażany jest pogląd, że mandat do podejmowania uchwał na zebraniu wiejskim powinien być przyznany przy zachowaniu wymogu związanego z miejscem stałego zamieszkania (w sołectwie) i posiadaniem czynnego prawa wyborczego (por. wyrok NSA z 11 grudnia 2013 r., sygn. II OSK 2459/13, LEX nr 1792344).

Organem wykonawczym musi być sołtys, wspomagany jedynie przez radę sołecką. W u.s.g. nie przewidziano funkcji zastępcy sołtysa, w związku z czym rada gminy nie może wprowadzić takiej funkcji w statucie sołectwa (por. np. rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Podlaskiego z 3 kwietnia 2014 r., znak NK-II.4131.33.2014.AK, Dz.Urz. woj. podla. z 2014 r. poz. 1496). W myśl art. 36 ust. 2 u.s.g. sołtys i członkowie rady sołeckiej są wybierani w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania. Szczegółowe zasady i tryb wyborów powinny zostać ustalone w statucie sołectwa (por. art. 35 ust. 3 pkt 2 u.s.g.).

Przykład:

Rada gminy chce zastrzec w statucie sołectwa, że w wyborach sołtysa kandydatów będzie obowiązywać wymóg niekaralności, a w razie skazania prawomocnym wyrokiem sołtys utraci swój mandat. Nie jest to dopuszczalne. Zgodnie z wyjaśnieniami zawartymi m.in. w wyroku WSA w Lublinie z 7 maja 2012 r. (sygn. III SA/Lu 89/12, LEX nr 1166265) czynne prawo wyborcze w wyborach sołtysa mają stali mieszkańcy sołectwa uprawnieni do głosowania. Pojęcie: uprawniony do głosowania wymaga odwołania się do art. 10 § 1 pkt 3 lit. a i pkt 4 oraz § 2 kodeksu wyborczego, dalej k.w. Chodzi tu o obywateli polskich oraz obywateli Unii Europejskiej niebędących obywatelami polskimi, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 18 lat. Nie mają prawa wybierania osoby: pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu, pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu bądź ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu. Bierne prawo wyborcze w wyborach sołtysa przysługuje osobom, które posiadają czynne prawo wyborcze. Do określenia biernego prawa wyborczego w wyborach sołtysa nie można natomiast stosować art. 11 § 2 pkt 1 k.w., który pozbawia biernego prawa wyborczego osoby skazane prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe.

Prawa i obowiązki sołtysa

W myśl art. 36 ust. 3 u.s.g. sołtys korzysta z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym. W jego przypadku mają więc zastosowanie przepisy ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn. DzU z 2017 r. poz. 2204 ze zm.) o ochronie funkcjonariuszy publicznych. Sołtys ma prawo uczestniczyć w pracach rady gminy na zasadach określonych w statucie gminy, bez prawa udziału w głosowaniu. Przewodniczący rady gminy powinien każdorazowo zawiadomić sołtysa, na takich samych zasadach jak radnych, o sesji rady gminy (por. art. 37a u.s.g.).

To, czy sołtys weźmie udział w posiedzeniu rady gminy, zależy od jego uznania. Rada gminy nie może przekształcić tego uprawnienia w ciążący na nim obowiązek. Zgodnie z art. 37b u.s.g. rada gminy może ustanowić zasady, na jakich sołtysowi oraz członkom rady sołeckiej będzie przysługiwać dieta i zwrot kosztów podróży służbowej. Rada nie może jednak przyznać tym osobom żadnych innych rekompensat (por. wyrok NSA w Warszawie z 19 września 2001 r., sygn. II SA 1593/01, LEX nr 53382).