Słowo „rewitalizacja" stało się niezwykle popularne w ostatnim czasie i jest coraz częściej używane w wielu kontekstach. Przyczyn zwiększenia zainteresowania rewitalizacją należy szukać z jednej strony w postępującej degradacji wielu ośrodków miejskich (zwłaszcza najstarszych dzielnic), jak również we wzrastającej świadomości wartości ich dziedzictwa kulturowego. Jest to również związane ze zmianą postrzegania przestrzeni miejskiej jako miejsca zamieszkania (modą na „wielkomiejskość") oraz z możliwościami finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych z udziałem środków z budżetu Unii Europejskiej dostępnych w obecnym okresie programowania.
Rewitalizacja, czyli co
Definicja rewitalizacji jest pozornie prosta – według ustawy z 9 października 2015 roku o rewitalizacji – jest to „ proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji".
W powszechnym rozumieniu procesu rewitalizacji popełniane są z reguły dwa błędy. Pierwszy z nich, to pojmowanie działań rewitalizacyjnych w wąskim i ograniczonym zakresie (choć definicja mówi wyraźnie o procesie „kompleksowym"). Jest to albo utożsamianie rewitalizacji wyłącznie z pomocą społeczną, albo – znacznie częstsze – sprowadzanie rewitalizacji do remontu i przebudowy. Społeczny aspekt to rzecz jasna jeden z priorytetów rewitalizacji, jednak działania społeczne powinny mieć jasno określony cel: zmierzać ku usamodzielnianiu się mieszkańców obszarów zdegradowanych.
Niezależnie od definicji i stosowanych przymiotników stwierdzić należy, że istotą rewitalizacji jest właściwe (czyli nowoczesne i skuteczne) wykorzystanie wszelkich istniejących zasobów – ludzkich, materialnych i niematerialnych, które do tej pory były pomijane lub niezauważane. W praktyce jest to łączenie dziedzictwa kulturowego z najnowszymi zdobyczami technologicznymi, modernizacja infrastruktury i tworzenie przyjaznej przestrzeni społecznej. Celem nadrzędnym jest budowa więzi społecznych służąca tworzeniu silnych, kreatywnych i posiadających własną tożsamość wspólnot.
Budowanie wizji rozwoju
Rewitalizacja powinna być częścią szerokiej, długofalowej strategii rozwoju miasta. Jeśli ma być poważnie traktowana i nie być przy tym działaniem obliczonym na tymczasowy (często wyborczy) efekt, to wymaga planowania w perspektywie co najmniej 20-30 lat. Co więcej, konieczny jest kompromis szerokiego spektrum przedstawicieli różnych opcji politycznych przynajmniej w najbardziej podstawowych kwestiach dotyczących strategii rozwoju, tak aby zapewnić odpowiednią trwałość skomplikowanych, wieloletnich działań rewitalizacyjnych.
Od wizji rozwoju miasta (i konsekwencji w jej realizacji) zależy w dużej mierze również przepływ kapitału inwestycyjnego, który lokuje się w miejscach, gdzie istnieją realne perspektywy wzrostu i oczekuje się zwrotu w ciągu 20 czy 30 lat.
Badania, na podstawie których został przygotowany raport KPMG na temat „magnetycznych miast" (patrz ramka) wykazały, że jednym ze źródeł ich sukcesu jest charyzmatyczne przywództwo. W praktyce oznacza to, że warunkiem niezbędnym do zrealizowania nawet najlepszej wizji rozwoju miasta jest stosowanie skutecznego modelu zarządzania. Niestety tradycyjne struktury organizacyjne z reguły nie są w stanie sprostać wymogom skomplikowanego i wieloaspektowego procesu, jakim jest rewitalizacja. Dlatego też skuteczny model zarządzania działaniami rewitalizacyjnymi powinien obejmować m.in.:
- zdefiniowanie organizacyjnej i prawnej struktury zarządzania,
- określenie zakresów prac dla podmiotów i jednostek realizujących działania rewitalizacyjne,
- określenie systemu komunikacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami,
- określenie modelu organizacji i zasad zarządzania rewitalizacją.
Bezpieczeństwo i demografia
Są jeszcze dwie, wydawać by się mogło, oczywiste sprawy, o których nie wolno zapominać planując rewitalizację: bezpieczeństwo publiczne oraz demografia.
Poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni publicznej jest przytaczane przez mieszkańców rewitalizowanych obszarów (niezależnie od ich wieku) jako jedno z ważniejszych oczekiwań i powinno być przedmiotem szczególnej troski ze strony zarządzających miastem.
Kwestie demograficzne są nieco bardziej skomplikowane. Choć kilka tygodni temu Richard Florida, znany specjalista zajmujący się urbanistyką, zweryfikował swoje niektóre tezy dotyczące m.in. udziału młodych i aktywnych ludzi w sukcesie miast, to bez wątpienia zdefiniowana przez niego tzw. klasa kreatywna nadal będzie odgrywać ważną rolę w rozwoju największych metropolii.
Jednak przyciąganie nowych mieszkańców z zewnątrz może być niewystarczające, ponieważ przy obecnym ujemnym przyroście naturalnym oraz emigracji pula młodych, aktywnych ludzi „do zagospodarowania" jest w Polsce mocno ograniczona. Dlatego też element prorodzinny powinien być jednym z priorytetów rewitalizacji. Paradoksalnie z tych samych powodów demograficznych (starzenie się społeczeństwa), w wizji rewitalizowanego miasta nie może zabraknąć miejsca dla osób starszych i seniorów stanowiących grupę coraz aktywniej włączającą się w działania lokalne.
Ważne!
Wypracowanie wizji rozwoju miasta w długiej, kilkudziesięcioletniej perspektywie rewitalizacji powinno obejmować jak najszersze kręgi interesariuszy, czyli de facto wszystkich mieszkańców miasta. Planowanie strategiczne wymaga więc jasno zdefiniowanych celów, skutecznego zarządzania urzędem i jednostkami organizacyjnymi miasta, a także odpowiednich narzędzi planistycznych i prawnych.
Narzędzia planistyczne
Zintegrowana polityka służąca zrównoważonemu rozwojowi nie jest możliwa bez dobrego planowania przestrzennego, do którego potrzebne są skuteczne narzędzia planistyczne. Ustawa o rewitalizacji, która weszła w życie w listopadzie 2015 roku, stworzyła podstawowe ramy prawne dla procesów rewitalizacyjnych. Choć nie jest idealna, znajdziemy w niej wiele bardzo dobrych, wspomagających rewitalizację rozwiązań, takich jak: możliwość dotowania prac konserwatorskich w obiektach zabytkowych niewpisanych do rejestru zabytków, możliwość zwiększenia opłaty adiacenckiej (wynikającej ze wzrostu wartości nieruchomości na skutek budowy urządzeń infrastruktury technicznej) do 75proc. czy pierwszeństwo gminy w zakupie nieruchomości (prawo pierwokupu) na obszarach rewitalizowanych. Szczególnie interesującym narzędziem planistycznym jest tzw. umowa urbanistyczna, na mocy której można zobowiązać inwestorów do określonych działań na rzecz gminy (np. współudziału w budowie i utrzymaniu infrastruktury lub przestrzeni publicznych). Natomiast narzędziem ograniczającym spekulację terenami budowlanymi na zdegradowanych obszarach miast jest możliwość znaczącego podwyższenia podatku od nieruchomości dla niezabudowanych działek w obszarze zurbanizowanym.
Gmina nie tylko musi nauczyć się posługiwać i chcieć stosować te narzędzia, ale przede wszystkim mieć sprecyzowaną wizję celu któremu mają one służyć.
Możliwości wsparcia procesów rewitalizacyjnych określone w ustawie o rewitalizacji są jak widać dość znaczące, choć sama ustawa wymaga pewnych korekt i udoskonalenia. Wprawdzie jest jeszcze za wcześnie, aby w pełni ocenić jej funkcjonowanie, jednak wskazane wydają się zmiany idące w kierunku umożliwienia lepszej współpracy samorządu i rządu, np. przy realizacji infrastrukturalnych inwestycji miejskich na wzór stosowanych w Wielkiej Brytanii tzw. „city deals". Celem byłoby skupienie środków, a następnie dzielenie się zyskami (np. dodatkowymi wpływami podatkowymi) powstałymi w wyniku takich wspólnych inwestycji. —Współpraca: Anna Skweres i Agnieszka Dyoniziak
podstawa prawna: Ustawa z 9 października 2015 roku o rewitalizacji (DzU z 2015, poz. 1777 ze zm.)
Michał Domińczak, dr inż. arch., starszy menedżer w zespole doradczym dla administracji publicznej i infrastruktury w KPMG w Polsce
Miasta magnetyczne
Inspiracją dla tworzenia wizji oraz budowania strategii rozwoju mogą być te miasta, które odniosły sukces i stanowią pożądany cel dla biznesu, kapitału czy młodych, kreatywnych ludzi. Takie przyciągające, „magnetyczne" miasta istnieją na wszystkich kontynentach, co potwierdza raport pt. „Magnet Cities" przygotowany w 2015 roku przez KPMG. Opracowanie to powstało na podstawie badań ponad 150 miast z całego świata, które na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat rozwijały się przyciągając nowych mieszkańców, turystów i biznes.
Dla 9 miast różnej wielkości (Bilbao, Changwon, Incheon Songdo, Malmö, Christchurch, Oklahoma City, Pittsburgh, Denver, Tel Aviv) przeprowadzono szczegółowe studia przypadku ukazujące ich podejście do budowania swojej atrakcyjności. Wyniki badań pozwoliły wyciągnąć szereg wniosków zebranych przez KPMG we wspomnianym raporcie.
Miasto sukcesu, miasto „magnetyczne" jest miastem otwartym, lecz mającym silne poczucie własnej tożsamości, która wyróżnia je spośród innych. Przywiązanie do dziedzictwa nie przeszkadza mu w rozwijaniu nowych idei pozwalających budować przyszłość na fundamentach przeszłości. Zachowanie (ale również kreowanie) atrakcyjności wymaga ciągłej modernizacji infrastruktury oraz konserwacji materialnego dziedzictwa, które powinny być prowadzone równolegle do nowych inwestycji.
Raport wykazuje również, że inną kluczową sprawą są przyjazne warunki życia (w tym dostęp do mieszkań) oraz dobra komunikacja – połączenie ze światem zewnętrznym. Wszystkie opisane powyżej czynniki przyciągają zarówno młodych, kreatywnych ludzi, jak również kapitał inwestycyjny.
Jednak najważniejszy jest czynnik ludzki. Prawie wszystkie „miasta sukcesu" kierowane były przez charyzmatycznych, przekonanych o słuszności swoich działań, przywódców. Przykłady Rudolfa Gulianiego, Jaime Lernera czy Josepha P. Rally'ego – jednego z najstarszych stażem samorządowców w USA, który urząd burmistrza Charleston pełnił nieprzerwanie od 1975 roku, udowadniają, że sukces miasta wymaga nie tylko wizji, ale również (a może przede wszystkim) człowieka który jest wystarczająco odważny, zdeterminowany i otwarty aby wcielać w życie wizjonerskie projekty – zarówno te własne, ale również przyjęte przez jego poprzedników. Charyzma nie jest może warunkiem sine qua non sukcesu, ale silne przekonanie o słuszności obranej drogi oraz determinacja (zdolność do ryzyka) bez wątpienia tak.
Cechy właściwej rewitalizacji
Można wyszczególnić kilka podstawowych elementów właściwej rewitalizacji. Są to w pierwszej kolejności:
- maksymalne wykorzystanie istniejących zasobów,
- stworzenie wizji bazującej na zasadach inteligentnego rozwoju przestrzennego (smart growth)
- wsparcie kapitału ludzkiego (inteligentna polityka społeczna, działania prorodzinne i przyciąganie klasy kreatywnej etc.)
- kultywowanie i wzmacnianie tożsamości, wymagające szczególnej troski o lokalne dziedzictwo kulturowe, zarówno materialne, jak i niematerialne.
- przyjęcie w działaniach priorytetu szybkiej, sprawnej i bezpiecznej komunikacji, zarówno zewnętrznej (połączenia ze światem), jak i wewnętrznej (transport publiczny).
- otwartość na nowoczesne technologie („miasto 60 minut", inteligentna polityka społeczna, „samoenergetyczny" samorząd etc.)
Określenie wizji rozwoju miasta nie oznacza dążenia do celu będącego nieruchomym punktem gdzieś w dalekiej przyszłości. Nie ma też tak naprawdę w rewitalizacji statycznego, idealnego „stanu do osiągnięcia", choć oczywiście zakłada się pewne wskaźniki i cele jednostkowe. Rewitalizacja to raczej wizja „miasta w ruchu" – wizja kierunku i drogi jakimi będą podążać kolejne pokolenia jego mieszkańców.
